Φαινόμενο Φόρερ (Forer Effect) ή Φαινόμενο Μπάρνουμ (Barnum Effect) ονομάζεται η τάση των ανθρώπων να αξιολογούν προτάσεις ως εξαιρετικά ακριβείς, πιστεύοντας πως αφορούν τους ίδιους προσωπικά, ενώ στην πραγματικότητα είναι αρκετά ασαφείς και αόριστες ώστε να ισχύουν σε μία μεγάλη γκάμα ατόμων. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να εξηγήσει την ευρεία αποδοχή διαφόρων συστημάτων μεταφυσικής όπως είναι η αστρολογία και η μαντεία, καθώς επίσης και διαφόρων τεστ προσωπικότητας.
Ένα παρόμοιο αλλά πιο γενικό φαινόμενο είναι αυτό της υποκειμενικής επιβεβαίωσης. Η υποκειμενική επιβεβαίωση αφορά την τάση των ανθρώπων να συσχετίζουν δύο άσχετα μεταξύ τους συμβάντα, επειδή μία πεποίθηση, μία προσδοκία, ή μία υπόθεση απαιτεί κάποιον συσχετισμό. Για αυτό το λόγο τα άτομα αναζητούν τα κοινά σημεία μεταξύ της προσωπικότητας τους και τα χαρακτηριστικά του αστρολογικού ζωδίου τους.
Το 1948 ο ψυχολόγος Μπέρτραμ Φόρερ έδωσε ένα τεστ προσωπικότητας στους φοιτητές του, αφού τους πληροφόρησε πως ο κάθε φοιτητής θα λάβει στο τέλος μία ξεχωριστή αποτίμηση προσωπικότητας βάσει των επιλογών του. Στη συνέχεια, αγνοώντας τα αποτελέσματα τους, έδωσε την ίδια αποτίμηση σε όλους τους φοιτητές και τους ζήτησε να βαθμολογήσουν από 0 (ανακριβής) μέχρι 5 (εξαιρετική) κατά πόσο πίστευαν πως τα αποτελέσματα ταίριαζαν με την προσωπικότητα τους. Στην πραγματικότητα όλοι οι φοιτητές έλαβαν την εξής αποτίμηση:
Έχεις ανάγκη οι άλλοι να σε συμπαθούν και να σε θαυμάζουν. Έχεις την τάση να είσαι επικριτικός με τον εαυτό σου. Έχεις σημαντικές ικανότητες τις οποίες δεν έχεις ακόμα χρησιμοποιήσει προς όφελος σου. Αν και πειθαρχημένος και με αυτοέλεγχο εξωτερικά, είσαι ανήσυχος και ανασφαλής εσωτερικά. Κατά καιρούς έχεις σοβαρές αμφιβολίες για το αν έχεις πάρει τη σωστή απόφαση ή έχεις κάνει τη σωστή επιλογή.
Προτιμάς να βλέπεις κάποιες αλλαγές και δυσανασχετείς όταν περιορίζεσαι από φραγμούς και περιορισμούς. Περηφανεύεσαι για τον εαυτό σου ως ένα ανεξάρτητα σκεπτόμενο άτομο και δεν αποδέχεσαι τις απόψεις των άλλων αν δεν υπάρχουν αρκετές αποδείξεις. Θεωρείς πως δεν είναι συνετό να είσαι απόλυτα ειλικρινής όταν αποκαλύπτεις τον εαυτό σου στους άλλους.
Κατά καιρούς είσαι εξωστρεφής, καταδεκτικός, κοινωνικός, ενώ άλλες φορές είσαι εσωστρεφής, επιφυλακτικός και μαζεμένος. Μερικές από τις φιλοδοξίες σου δεν είναι ρεαλιστικές. Μία από τις βασικότερες επιδιώξεις σου στη ζωή είναι η ασφάλεια.
Ο μέσος όρος ήταν 4,26 (δηλαδή 84% επιτυχία), και μόνο όταν αποκαλύφθηκαν τα αποτελέσματα οι φοιτητές έμαθαν πως είχαν λάβει την ίδια αποτίμηση, η οποία στην πραγματικότητα ήταν συνδυασμός διαφόρων αποσπασμάτων από αστρολογικές στήλες που είχε βρει ο Φόρερ. Όπως φαίνεται και από το παραπάνω πείραμα υπάρχουν πολλοί τρόποι δημιουργίας προτάσεων ικανών να κάνουν οποιοδήποτε άτομο να ταυτιστεί μαζί τους. Αυτές οι προτάσεις έγιναν γνωστές ως Προτάσεις του Μπάρνουμ ως φόρο τιμής στον κωμικό Φ. Τ. Μπάρνουμ, ο οποίος έγινε γνωστός για την ικανότητα του να χειραγωγεί ψυχολογικά τα πλήθη στις παραστάσεις του τον 19ο αιώνα.
Πρόσφατες έρευνες έδειξαν πως είναι πιο πιθανό ένα άτομο να θεωρήσει μια πρόταση ακριβή όταν:
- πιστεύει πως τα αποτελέσματα αφορούν αποκλειστικά τον ίδιο.
- πιστεύει στην αυθεντία του αξιολογητή.
- τα αποτελέσματα είναι κυρίως θετικά.
Ο David Marks και ο chard Kamman λένε ότι, μόλις βρεθεί μια πεποίθηση ή μια προσδοκία, ειδικά μια που επιλύει κάποια δυσάρεστη αβεβαιότητα, πολώνει τον παρατηρητή στο να προσέξει νέες πληροφορίες που επιβεβαιώνουν την πεποίθηση αυτή και στο να ανγοήσει αντικρουόμενα γεγονότα. Αυτός ο αυτο-διαιωνιζόμενος μηχανισμός εδραιώνει το αρχικό λάθος και δημιουργεί μια υπερ-εμπιστοσύνη με την οποία τα επιχειρήματα των αντιπάλων φαντάζουν ως πολύ ασθενή για να καταρρίψουν την αρχική αυτή πεποίθηση.
Το να έχεις ένα ψευδοεπιστημονικό σύμβουλο να κάνει μια εκτίμηση προσωπικότητας σε ένα πελάτη, είναι γεμάτο με παγίδες που μπορούν εύκολα να οδηγήσουν και τον πιο καλοπροαίρετο άνθρωπο σε λάθη και αυταπάτες.
Ο Barry Beyerstein προτείνει το παρακάτω τεστ ώστε να κρίνουμε αν η φαινομενική εγκυρότητα των ψευδοεπιστημών που αναφέρθηκαν πριν δεν οφείλονται στο φαινόμενο Φόρερ, στην πόλωση επιβεβαίωσης ή σε άλλους ψυχολογικούς παράγοντες. (Σημείωση: το προτεινόμενο τεστ χρησιμοποιεί επίσης υποκειμενική ή προσωπική επιβεβαίωση και δεν προορίζεται για να ελέγξει την ακρίβεια οποιουδήποτε εργαλείου αποτίμησης της προσωπικότητας. Αντίθετα στοχεύει στο να εξουδετερώσει την τάση για αυταπάτες γύρω από τέτοια θέματα.)
…ένα σωστό τεστ πρέπει αρχικά να έχει κάνει αρκετές ακροάσεις για ένα μεγάλο αριθμό πελατών και μετά να αφιαρεθούν τα ονόματα από τα προφίλ (κωδικοποιώντας τα έτσι ώστε να μπορούμε μετά να τα ταιριάξουμε με τους αρχικούς ιδιοκτήτες τους). Αφότου όλοι οι πελάτες έχουν διαβάσει όλα τα ανώνυμα προφίλ προσωπικοτήτων, ζητείται στον καθένα να επιλέξει αυτό που πιστεύει ότι τον περιγράφει ακριβέστερα.
Αν αυτός που έκανε τα προφίλ [ο σύμβουλος] έχει συμπεριλάβει αρκετά μοναδικά συναφή χαρακτηριστικά, τότε τα μέλη του γκρουπ θα πρέπει, κατά μέσο όρο, να υπερβαίνουν την τύχη στο να διαλέξουν το δικό τους προφίλ από τη λίστα.
Ο Beyerstein σημειώνει ότι «καμία απόκρυφη ή ψευδοεπιστημονική μέθοδος «ανάγνωσης» του χαρακτήρα… δεν έχει περάσει επιτυχώς τέτοιο τεστ».
Όμως, το φαινόμενο Φόρερ εξηγεί μερικώς μόνο το γιατί τόσοι άνθρωποι δέχονται ως ακριβείς διάφορες απόκρυφες ή ψευδοεπιστημονικές τεχνικές αποτίμησης του χαρακτήρα. Το ψυχρό διάβασμα, η ενίσχυση μέσα από την κοινότητα και η επιλεκτική κρίση επίσης υποκρύπτονται πίσω από τέτοιες αυταπάτες. Πρέπει επίσης να παραδεχθούμε ότι αν και πολλοί ισχυρισμοί σε μια τέτοια ψευδοεπιστημονική αποτίμηση προσωπικότητας είναι ασαφείς και γενικόλογοι, κάποιοι είναι συγκεκριμένοι. Κάποιοι απ’ αυτούς που είναι συγκεκριμένοι στην πραγματικότητα ισχύουν για μεγάλο αριθμό ατόμων, και κάποιοι τυχαία θα είναι ακριβείς περιγραφές λίγων και εκλεκτών. Κάποιος αριθμός συγκεκριμένων ισχυρισμών πρέπει ν’ αναμένεται από την τύχη.
Έχουν γίνει αρκετές μελέτες πάνω στο φαινόμενο Φόρερ. Οι Dickson και Kelly έχουν εξετάσει πολλές απ’ αυτές και έχουν συμπεράνει πως συνολικά υπάρχουν σημαντικά στοιχεία που επιβεβαιώνουν τον ισχυρισμό ότι τα διάφορα προφίλ που χρησιμοποίησε ο Φόρερ θεωρούνται γενικά ως ακριβή από τα άτομα που έλαβαν μέρος σ’ αυτές. Επίσης, υπάρχει μια αυξημένη αποδοχή του προφίλ όταν σ’ αυτό υπάρχει μια ετικέτα που γράφει «Για σένα».
Οι ευνοϊκές αποτιμήσεις «γίνονται περισσότερο αποδεκτές ως ακριβείς περιγραφές του χαρακτήρα του ατόμου, απ’ ότι οι δυσμενείς». Αλλά οι δυσμενείς ισχυρισμοί «είναι περισσότερο αποδεκτοί όταν γίνονται από άτομα που φαίνεται να έχουν μεγάλο κύρος, παρά από άτομα με μικρό κύρος». Έχει επίσης βρεθεί ότι τα άτομα μπορούν γενικά να διακρίνουν μεταξύ ισχυρισμών που είναι ακριβείς (αλλά που ισχύουν για μεγάλη μερίδα ανθρώπων) και ισχυρισμών που είναι μοναδικοί (ακριβείς για το συγκεκριμένο άτομο αλλά όχι και για τους περισσότερους ανθρώπους).
Υπάρχουν επίσης κάποια στοιχεία που δείχνουν ότι διάφορα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας όπως η ιδιοσυγκρασία, η ανάγκη για επιδοκιμασία και ο απολυταρχισμός, συνδέονται θετικά με την πίστη στα προφίλ του Φόρερ. Δυστυχώς οι περισσότερες μελέτες του φαινομένου Φόρερ έχουν γίνει μόνο με φοιτητές.
Από τα βιβλία του Edward Louis Bernays «Προπαγάνδα», «Κατασκευάζοντας τη Συναίνεση», «Αποκρυσταλλώνοντας την Κοινή Γνώμη» διαβάζουμε
«Ο συνειδητός και ευφυής χειρισμός των οργανωμένων συνηθειών και των απόψεων σχετικά με τις μάζες είναι ένα σημαντικό στοιχείο στη δημοκρατική κοινωνία. Εκείνοι που χειρίζονται αυτόν τον απαρατήρητο μηχανισμό της κοινωνίας αποτελούν μια αόρατη κυβέρνηση που αποτελεί την πραγματική δύναμη που κυβερνά ολόκληρη τη χώρα.»«Κυβερνόμαστε, τα μυαλά μας είναι φορμαρισμένα, οι προτιμήσεις είναι ήδη διαμορφωμένες, οι ιδέες μας είναι προτεινόμενες, κατά ένα μεγάλο μέρος από τα άτομα δεν έχουμε ακούσει ποτέ για αυτά. Αυτό είναι ένα λογικό αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο η δημοκρατική κοινωνία μας οργανώνεται. Οι τεράστιοι αριθμοί των ανθρώπινων όντων πρέπει να συνεργαστούν κατά αυτόν τον τρόπο εάν πρόκειται να ζήσουν μαζί ως ομαλά λειτουργούσα κοινωνία. Οι αόρατοι κυβερνήτες μας είναι, σε πολλές περιπτώσεις, απληροφόρητοι της ταυτότητας των συντροφικών μελών τους στο εσωτερικό γραφείο.»«Η οργάνωση της δημοκρατίας είναι τέτοια, ώστε τα μυαλά των πολιτών να μπαίνουν σε καλούπια. Η καλή διακυβέρνηση μπορεί να πουληθεί προς μια κοινωνία, ακριβώς όπως και κάθε άλλο αγαθό»«Ο μέσος πολίτης είναι ο πιο ευαίσθητος αισθητήρας που υπάρχει επί της γης. Ο ίδιος του ο νους είναι το μεγαλύτερο φράγμα ανάμεσα σ’ αυτόν και την πραγματικότητα. Μέσα στο μυαλό του υπάρχουν στεγανά διαμερίσματα, αδιαπέραστα από τη λογική. Η τάση του για απόλυτες απόψεις είναι το εμπόδιο που τον κάνει να μην λειτουργεί με βάση τη σκέψη και την εμπειρία του, αλλά μόνο με μαζικές αντιδράσεις»
Όταν μάθεις ποιές είναι οι προπαγάνδες και τι μπορούν να πετύχουν, τότε μπορείς, αν ξέρεις, πότε κάποιος προπαγανδίζει, θέλοντας το κακό σου ή προπαγανδίζει θέλοντας να σε βοηθήσει επί καλό. Τι να αφήσεις να σε επηρεάσει και τι να απορρίψεις ασυζητητί. Επίσης όταν ακούμε την λέξη “Προπαγάνδα” αυτόματα την συνδέουμε με τον Ναζισμό (άλλος ένας –ισμός) και τον Paul Joseph Goebbels αλλά ελάχιστοι γνωρίζουν, πως ο ναζισμός αντέγραψε τον κομουνισμό (κι άλλος –ισμός) και όχι μόνο στην προπαγάνδα. Σε κανενός ο νους δεν πηγαίνει στον ανιψιό του Sigmund Freud τον κατ’ εξοχήν προπαγανδιστή των μαζών του μεταπολεμικού Δυτικού κόσμου τον πολύ κ.κ. Edward Louis Bernays. εξαίρετος στην προπαγάνδα ήταν ο Ιούλιος Καίσαρας, πολλά χρόνια πριν τον Λένιν, τον Στάλιν, τον Goebbels τον Bernays και τους συντρόφους τους.
Ένα από τα βασικά προβλήματα πού αντιμετωπίζει ο άνθρωπος από τότε πού αντελήφθη τον εαυτό του σαν μέλος ενός κοινωνικού κύκλου, είναι το πώς θα επηρεάσει το περιβάλλον του, πώς θα πείσει τον πλησίον του για τις προθέσεις του και τις απόψεις του. Το πρόβλημα είναι θεμελιώδες γιατί αναφέρεται στο ένστικτο επιβιώσεως και αυτοσυντηρήσεως από το όποιο πηγάζουν όλα τα λοιπά ένστικτα της ανθρώπινης φύσεως. Είναι, επίσης, και πρόβλημα πολιτικό διότι ακριβώς προκύπτει από την αντιπαράθεση του ατόμου προς το κοινωνικό του περιβάλλον. Αφορά την σχέση του ατόμου με τον «άλλον», δηλ., με τον κοινωνικό κύκλο, την «πόλη». Στην γένεσή του, ξεκινά με αγαθές προθέσεις. Γνωρίζουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες, λαός καθαρά και πρώτιστα, «πολιτικός», ως κύριο μέλημα εκπαιδεύσεως είχαν την Τέχνη της Πειθούς την οποίαν έλεγαν «ρητορική». Το θέμα τους ήταν πώς θα πείσουν για να επικρατήσουν. Και σ’ αυτό εκπαίδευαν τους νέους.
Η ρητορεία για τους αρχαίους ήταν συνδυασμός αλήθειας και ηδονής. Αναφέρεται όχι μόνο στον Λόγο αλλά ΚΑΙ στο Συναίσθημα. Ο Σωκράτης θέλει το επιχείρημα να εκφράζει την αλήθεια αλλά με τρόπο πού να ευχαριστεί την ψυχή του ακροατή. Είναι φυσικό, ότι όταν προβάλλεις την αλήθεια με τρόπο δυσάρεστο για το άτομο πού την ακούει προκαλείς διπλή απέχθεια ( άλλο η απέχθεια κι άλλο οι τεχνικές ΣΟΚ ). Απέχθεια για το άτομο σου αλλά ακόμη και απέχθεια για τα ίδια τα λόγια και τις θέσεις που θέλεις να πείσεις. Από την βασική αυτή τοποθέτηση ό άνθρωπος εύκολα υπεχώρησε στον πειρασμό να θυσιάσει την αλήθεια και τον σεβασμό προς την λογική για να εξασφαλίσει μόνο την ευχαρίστηση της ψυχής του ακροατή και, συνεπώς, την εύνοιά του.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η βαθύτερη φυσική επιδίωξη του μαζανθρώπου είναι η ικανοποίηση του Εγώ, (αυτού του τέρατος με τα 5.000 κεφάλια που σαν άλλη Λερναία Ύδρα σε πνίγει καθημερινά και σε εμποδίζει να είσαι Άνθρωπος) πού ο Ρουσσώ αποκαλεί ‘Amour de soi’ και πού αποτελεί το θεμέλιο του υλικού ανθρώπινου πλάσματος. Κάθε πλήρωση και ικανοποίηση του Εγώ, σαν βασικό κατώτατο ένστικτο πού είναι, προκαλεί και συντηρείται από το συναίσθημα της ηδονής και σ’ αυτό ο άνθρωπος είναι πάντοτε πρόθυμος να θυσιάσει την αλήθεια μαζί με οτιδήποτε άλλο.
Γι αυτό και κάθε άνθρωπος που είναι έξω από την μάζα, πρωτίστως επιδιώκει να εγκαταλείψει αυτό το Λερναιοκέφαλο τέρας, το ΕΓΩ, γι αυτό και είναι εξαιρετικά δύσκολο να υποκύψει σε οποιαδήποτε προπαγάνδα. Άλλωστε οι μαύρες προπαγάνδες προορίζονται για τον μαζάνθρωπο.
Να επαναλάβω εδώ ότι, όπου ο συγγραφέας αναφέρει κομμουνισμό ταιριάζει οποιοσδήποτε –ισμός και χωρίς να ξεχνάμε πως κάθε –ισμός και πάγος. (Δες Περίσσεια θερμότητας σημαίνει περίσσεια κινήσεως και συνειδήσεως. Περίσσεια ψυχρού, σημαίνει ακινησία και νέκρα. Ηράκλειτος)
Διάβασε και τις αρχές της ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ για να κατανοήσεις τι γίνεται γύρω σου και πόσο μεγάλο θύμα πέφτεις των λογής λογής τσαρλατάνων, ειδικά όταν δεν εξασκείς την Τέχνη της Παρατήρησης του Ολοφάνερου και η Διάκριση σου είναι εξασθενισμέμη.
ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ