ii)Μήδεια-η Μάγισσα της ελληνικής γραμματείας
Στον αντίποδα της ομηρικής μάγισσας Κίρκης που εμπνέει το πάθος, είναι η Μήδεια, η οποία καταλήγει θύμα του ερωτικού πάθους. Η μάγισσα Μήδεια προέρχεται από την Κολχίδα, είναι και εκείνη ξένη ,έχει και αυτή θεϊκή καταγωγή. Στον Ευριπίδη παρουσιάζεται ως εγγονή του Ήλιου, ενώ άλλοι συγγραφείς αναφέρουν την συγγενική της σχέση με την Κίρκη και την Εκάτη, την θεά των μαγισσών. Η Μήδεια ξεκινά ως αρωγός του Ιάσονα, υποκινούμενη από τον έρωτα της για εκείνον. Δεν διστάζει να απαρνηθεί τους οικογενειακούς της δεσμούς, ακόμα και να εγκαταλείψει την πατρίδα της προκειμένου να βοηθήσει τον ερωτικό της σύντροφο με κάθε τρόπο. Προς όφελος του ήρωα της αργοναυτικής εκστρατείας, επιδίδεται στις πιο αποτρόπαιες πρακτικές μαγείας. Όταν ο Ιάσονας απαρνιέται τον έρωτα της για την Κορίνθια πριγκίπισσα Γλαύκη γίνεται εκδικητική, όντας έρμαιο των συναισθημάτων της, όπως φαίνεται στο έργο του Ευριπίδη:
«Πρόδωσα το γονιό μου και το σπίτι και πιότερο απ’ τον έρωτα σπρωγμένη παρά απ’ τη φρονιμάδα ήρθα μαζί σου στην Ιωλκό, στα μέρη εκεί του Πηλίου: και με τα ίδια χέρια των παιδιών του σκότωσα απαίσια τον Πελία κι όλο το σπιτικό του αφάνισα. Κι ενώ είδες,πανάθλιε, τόσα από με καλά, μ’ αρνιέσαι κι έσμιξες με καινούρια νύφη, ας έχεις
παιδιά:Το ξέρεις πως ορκοπάτης φάνηκες σε μένα[i]»
Με τα θανατηφόρα φάρμακα που γνωρίζει και επικαλούμενη την δύναμη της Εκάτης προξενεί κακό σε όλους όσους την έβλαψαν. Παρουσιάζεται ως μία γυναίκα χωρίς ηθικούς φραγμούς, θυσιάζει ακόμη και τα ίδια της τα παιδιά στο βωμό της εκδίκησης[ii].Η Μήδεια στην αρχαία ελληνική γραμματεία παρουσιάζεται ως η πληγωμένη γυναίκα χωρίς σωφροσύνη που μετατρέπεται σε αδίστακτο εγκληματία, με τη βοήθεια των μαγικών της όπλων.
Σιμαίθα-Η θνητή μάγισσα των ελληνιστικών χρόνων: Μία νέα γυναίκα χτυπημένη από τα βέλη του Έρωτα είναι η μάγισσα του Θεόκριτου, όπως την περιγράφει στο δεύτερο ειδύλλιο, Φαρμακεύτριαι, τον 3ο αιώνα π.χ.O Θεόκριτος παρουσιάζει ποιητικά μία συνολική μαγική τελετουργία, όμως αναφέρει αρκετές ρεαλιστικές λεπτομέρειες. Πρωταγωνίστρια του τελετουργικού είναι η Σιμαίθα, θύμα του ερωτικού πάθους όπως και η Μήδεια,η οποία μαζί με την δούλη της Θέστυλις εκτελεί την ερωτική μαγική τελετή με στόχο την επιστροφή του εραστή της, Δέλφη ο οποίος την εγκατέλειψε. Η μάγισσα του Θεόκριτου δεν έχει θεϊκή καταγωγή, είναι μία κοινή γυναίκα που χρησιμοποιεί την μαγεία με κίνητρο τον παράφορο έρωτα της:
«καίγομαι η ταλαίπωρη για τον άνδρα πήρε φωτιά η καρδιά μου»
Πρότυπα της Σιμαίθας είναι η Κίρκη και η Μήδεια, ενώ κατά την μαγική τελετουργία επικαλείται την Εκάτη:
«Χαίρε, Εκάτη φοβερή, και μείνε μαζί μου ως το τέλος. Κάνε τούτα τα μάγια δυνατά σαν εκείνα της Κίρκης και της Μήδειας..».
Όπως και η Μήδεια, η νεαρή μάγισσα του 3ου αιώνα παρουσιάζει μία εκδικητική όψη του χαρακτήρα της, αν η προσπάθεια της αποτύχει και ο Δέλφης δεν επιστρέψει σε εκείνη:
«Τώρα θα τον δέσω εγώ με μάγια ερωτικά κι αν συνεχίσει να με στενοχωρεί, ορκίζομαι στις Μοίρες ότι την πόρτα του Άδη θα τον στείλω να χτυπήσει με τα κακά μου φάρμακα, που κρύβω σε εκείνο το κουτί[iii]»
Γ) Η Μαγεία Στον Αληθινό Κόσμο
Οι δύο μάγισσες έχουν θεϊκή καταγωγή. Η ομηρική Κίρκη είναι θεά και η Μήδεια έχει συγγενική σχέση με τον κόσμο των θεών. Τα υπεράνθρωπα κατορθώματα τους είναι προϊόν της θεϊκής δύναμης. Ο Πίνδαρος αναφέρει ότι η Αφροδίτη δίδαξε προσωπικά στον Ιάσονα την ερωτική μαγεία και την χρήση της ίυγγος, το κατεξοχήν όργανο που χρησιμοποιείται στην ελληνική μαγεία[iv]. Με βάση τα προηγούμενα ο ισχυρισμός ότι η μαγεία, στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, θεωρούταν μία τέχνη που προερχόταν από τους θεούς είναι δυνατός.
Ο Πλάτωνας στο έργο του Πολιτεία τον επιβεβαιώνει:
«Αγύρτες και προφήτες έρχονται στην πόρτα των πλούσιων και τους πείθουν ότι με τη βοήθεια προσευχών και θυσιών έχουν λάβει τη δύναμη από τους θεούς να εξαλείψουν με γιορτές και αγώνες κάθε αδικία που έκαναν οι ίδιοι ή η προγονοί τους…»[v].
Η αντίληψη ότι η τέχνη της μαγείας διδάσκεται από τους θεούς στους εκλεκτούς έχει την καταγωγή της πιθανότατα από την Αίγυπτο. Σε μία ύστερη πηγή των αυτοκρατορικών χρόνων, ο Λουκιανός αναφέρει:
«Ενόσω ταξιδεύαμε στον Νείλο προς νότο, βρισκόταν ανάμεσα μας και κάποιος από τη Μέμφιδα, ένας από εκείνους τους ιερούς γραφείς, τους εξαιρετικά πολυμαθείς σε οτιδήποτε μπορεί να διδάξει η Αίγυπτος. Μας διηγήθηκε ότι παρέμεινε είκοσι τρία χρόνια στα μυστικά υπόγεια άδυτα, όπου η Ίσις τον δίδαξε πώς να γίνει μάγος»[vi].
Η μύηση των μαθητευομένων στη μαγεία γίνεται μέσω μυστηριακών τελετών. Ο μαθητευόμενος με θυσίες και προσευχές κατορθώνει να επικοινωνήσει με το θείο. Η Λημνία Θεωρίς, η μάγισσα που αναφέρεται στο λόγοΚατά Αριστογείτωνος του Δημοσθένη χαρακτηρίζεται εκτός από φαρμακεύτρια, ιέρεια και μάντιν,πιθανότατα ήταν μυημένη σε κάποια μυστηριακή λατρεία [vii]. Στους μαγικούς πάπυρους, βλέπουμε μια ξεκάθαρη ιδιωτική μυητική τελετή:
«Φανέρωσε τον εαυτό σου με μαύρο κισσό, όταν μεσουρανεί ο ήλιος κατά την 5η ώρα. Ξάπλωσε με το βλέμμα σου στραμμένο προς τα πάνω γυμνός σε λινό πανί [το οποίο είχε πριν απλωθεί πάνω στη σκεπή του σπιτιού] και κάλυψε τα μάτια σου με μαύρη ταινία. Κάλυψε το σώμα σου σαν να ήσουν πτώμα και με τα μάτια κλειστά και το κεφάλι στραμμένο προς τον ήλιο άρχισε με τα ακόλουθα λόγια… Όταν θα έχεις πει αυτά τα λόγια τρεις φορές, αυτό θα είναι το σημάδι της ένωσης σου με τον θεό. Ένα θαλάσσιο γεράκι θα πετάξει κοντά σου και θα σε χτυπήσει με τις φτερούγες του στα γεννητικά σου όργανα για να σου δείξει ότι πρέπει να σηκωθείς»[viii].
Ένα άλλο συμπέρασμα που απορρέει είναι ότι η μαγεία είναι και οικογενειακή υπόθεση. Κατά τον Διόδωρο Σικελιώτη, η Μήδεια και η Κίρκη φέρονται ως κόρες της Εκάτης[ix]. Υπάρχουν αναφορές για τελετουργίες, φόρμουλες, αλλά και ολόκληρα βιβλία, τα οποία υποστηρίζουν ότι πέρασαν από πατέρα σε γιό ή κόρη,από έναν μεγάλο μάγο σε κάποιον βασιλιά[x]
Η Μήδεια και η Κίρκη αναφέρονται ως ξένες. Ακόμα και η Εκάτη, η προστάτιδα όλων των μαγισσών προέρχεται από την Καρία. Η πλειονότητα των μάγων και των μαγισσών που αναφέρονται στις φιλολογικές μαρτυρίες είναι βάρβαροι, δηλαδή μη Έλληνες. Οι διάσημες μάγισσες της Θεσσαλίας χαρακτηρίζονται επίσης ως ξένες,γιατί η Θεσσαλία δεν εντασσόταν στον πολιτισμό[xi].
Ο μύθος μας οδηγεί και σε ένα άλλο συμπέρασμα: στην αρχαία ελληνική κοινωνία, οι μάγοι και οι μάγισσες θεωρούνται περιθωριακές μορφές. Η Κίρκη ζει έξω από την ανθρώπινη κοινωνία. Η Μήδεια βρίσκεται επίσης στο περιθώριο της κοινωνίας. Ακόμα και η θεά που επικαλείται, η Εκάτη, είναι μία μη ολύμπια θεά και δεν ανήκει στην επίσημη θρησκεία[xii].
Συνοψίζοντας, οι μάγισσες της αρχαίας ελληνικής γραμματείας αποκαλύπτουν την εικόνα και την θέση της μαγείας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Η μαγεία είναι μια Τέχνη θεϊκής προέλευσης, δύναμη υπεράνθρωπη και ακατάλληλη για την ανθρώπινη φύση, στην οποία επιδίδονται όσοι δεν μπορούν να τιθασεύσουν τα πάθη τους και οι ξένοι, οι οποίοι δεν εντάσσονται στην ελληνική κοινωνία, δεν ζουν σύμφωνα με τους θεσμούς της και δεν εξυπηρετούν το ιδεώδες της.
[i] Ευριπίδης, Μήδεια στ.496-503
[ii] Αβαγιανού Α. Αφροδίτη, Γυναίκα – Μάγισσα: Θνητή και Αθάνατη, στο Η Μαγεία στην Αρχαία Ελλάδα, Εκδόσεις Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Σειρά: Επιστήμης Κοινωνία, Αθήνα, 2008, σελ. 107-139
[iii] Θεοκρίτου, Ειδύλλια I-VII
[iv] Ό.π., Graf Fritz, σελ. 107-108
[v] Ό.π., σελ. 28
[vi] Ό.π., σελ. 103
[vii] Ό,π Αβαγιάνου σελ.86
[viii] Ό.π., σελ. 122, PJM IV 210-214
[ix] Ό.π., Αβαγιάνου Α. Αφροδίτη, σελ. 105
[x] Ό,π Graf, σελ. 119
[xi] Ό.π., Αβαγιάνου σελ.100
[xii] Ό,π Αβαγιάνου σελ. 119
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1)Αβαγιανού Α. Αφροδίτη, Γυναίκα – Μάγισσα: Θνητή και Αθάνατη, στο Η Μαγεία στην Αρχαία Ελλάδα, Εκδόσεις Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Σειρά: Επιστήμης Κοινωνία, Αθήνα, 2008
2)Βακαλούδη Αναστασία, Η εξέλιξη της μαγείας από την αρχαιότητα εως του πρώτους χριστιανικούς χρόνους, εκδόσεις,: Κέδρος, Αθήνα, 2001
3)Graf Fritz, Η μαγεία στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, μτφρ: Μυλωνόπουλος Γ., Ηράκλειο, 2004
4)Μαρινάτου Νανώ, Η Μαγεία, τα Φυλαχτά και η Κίρκη, στο Αρχαιολογία, τεύχος 70,Αθήνα,1999
5))Nilsson M.P., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας, μτφρ: Παπαθωμοπούλου Αικατερίνη, Εκδόσεις Παπαδήμας, Αθήνα, 1990
6)Πετρόπουλος Ιωάννης, Η μαγεία στην ελληνική αρχαιότητα, στο Αρχαιολογία 70 ,Αθήνα,1999
7)Πετρόπουλος Ιωάννης, Η μαγεία στον Όμηρο, στο Η Μαγεία στην Αρχαία Ελλάδα, Εκδόσεις Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Σειρά: Επιστήμης Κοινωνία, Αθήνα, 2008
8)Ρήσος Δημήτρης, Η μαγεία στον Ελληνικό και Ρωμαϊκό κόσμο, Εξάντας, Αθήνα,2003
ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ