Ο ΣΟΛΩΜΟΣ ΩΣ ΣΩΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ ΤΟΥ ‘21
(Ομιλία του Δ. Λιαντίνη στις 8.4.1998 στη Ζάκυνθο)
Πανοσιολογιότατε, κ Νομάρχη, Κυρίες και Κύριοι, Φίλοι,
θα μιλώ δυνατά και ζωντανά, να με ακούνε όλοι. Αρχίζω από όλους, θέλω κατ αρχήν να κάνω μία κίνηση φιλοφροσύνης στους ξένους που έχουμε. Αποφεύγω να πω το όνομα
Εκφράζω μία βαθύτερη επιθυμία του Νομάρχη. Δεν ξέρω ιταλικά, θα πω όμως τρεις στίχους ιταλικά και πολύ θα ευχαριστηθούν. Κοιτάξτε ιλαρό ύφος στα πρόσωπα τους, Αυτή θα είναι ή ευχαριστία μας για την παρουσία τους και τον κόπο τους εδώ.
Εκφράζω μία βαθύτερη επιθυμία του Νομάρχη. Δεν ξέρω ιταλικά, θα πω όμως τρεις στίχους ιταλικά και πολύ θα ευχαριστηθούν. Κοιτάξτε ιλαρό ύφος στα πρόσωπα τους, Αυτή θα είναι ή ευχαριστία μας για την παρουσία τους και τον κόπο τους εδώ.
Nel mezzo del cammin di nostra vita
mi ritrovai per una selva oscura
che la diritta via era smarrita
mi ritrovai per una selva oscura
che la diritta via era smarrita
(έμμετρη μετάφραση Καζαντζάκη: Στο μεσοστράτι απάνω της ζωής μας
σε σκοτεινό πλανέθηκα ρουμάνι,
τι' ταν ο δρόμος ο σωστός χαμένος - ''Η Θεία Κωμωδία, Κόλαση Α', στ. 1-3'')
σε σκοτεινό πλανέθηκα ρουμάνι,
τι' ταν ο δρόμος ο σωστός χαμένος - ''Η Θεία Κωμωδία, Κόλαση Α', στ. 1-3'')
Έτσι αρχίζει ό Δάντης, ένας από τους τρεις μεγαλύτερους ποιητές του πολιτισμού της Ευρώπης, ό Dante Alighieri, την Κωμωδία του, το πρώτο μέρος της Κωμωδίας, το Inferno, που όταν το ακούνε οι Ιταλοί χαίρονται πολύ, όπως χαιρόμαστε εμείς, εάν βρεθούμε σε κάποιον Αρχαιολογικό τόπο, στην Επίδαυρο ή στη Δωδώνη, και ακούσουμε ξαφνικά Γάλλους ή Εγγλέζους ή Γερμανούς να λένε τον Όμηρο στο πρωτότυπο: ''Μήνιν άειδε, θεά, Πηληιάδεο..''. Και νιώθουμε αυτό το συναίσθημα πού δεν είναι σοβινισμός ούτε τοπικισμός, είναι κάτι που έχει μια εσωτερική πνευματική ποιότητα.
Πριν να έρθω στο θέμα μου, θέλω να σας παρακαλέσω να μου επιτρέψετε και να ανεχτείτε να κάνω μία μνεία, να πω πολύ σύντομα δυο-τρεις στίχους από τον άλλο μεγάλο Έλληνα της Ζακύνθου, τον μεγάλο ποιητή, τον Ανδρέα Κάλβο, πού θα ήταν κρίμα να περάσει ή ημερίδα και οι γιορτές και να μην τον μνημονεύσουμε, θα αναφέρω δυο-τρεις στίχους του, πού τους έχουμε μάθει ξερά κάπως έτσι θάλεγα, μισερούς. Τους βρήκα και γραμμένους κάπου στην πόλη σας. Θα τους πω ολοκληρωμένους, γιατί έχουν σχέση με το θέμα μας, με την Ελευθερία, τον '''Ύμνο εις την Ελευθερίαν του Σολωμού:
Όσοι το χάλκεον χέρι
βαρύ του φόβου αισθάνονται,
ζυγόν δουλείας ας έχωσι.
Θέλει αρετήν και τόλμην
η ελευθερία
βαρύ του φόβου αισθάνονται,
ζυγόν δουλείας ας έχωσι.
Θέλει αρετήν και τόλμην
η ελευθερία
Αυτή [(και ο μύθος κρύπτει
νουν αληθείας)] επτέρωσε
τόν Ίκαρον, και αν έπεσεν
ο πτερωθείς κ' επνίγη
θαλασσωμένος
νουν αληθείας)] επτέρωσε
τόν Ίκαρον, και αν έπεσεν
ο πτερωθείς κ' επνίγη
θαλασσωμένος
Αφ΄ υψηλά όμως έπεσε
και απέθανεν ελεύθερος.
και απέθανεν ελεύθερος.
Και παράλληλα, επειδή μαζί με το έτος Σολωμού, πού γιορτάζει επίσημα φέτος όλη ή Ελλάδα, γιορτάζουμε και τον μεγάλο Ρήγα, πού ξεχνάμε ότι δεν είναι καθόλου μικρότερος από το Θοδωράκη Κολοκοτρώνη, τον Καραϊσκάκη και όλους τους άλλους ήρωες του Εικοσιένα, θα θυμίσω μία μόνο πρόταση του (πού προμνημόνευσε ό κ. Νομάρχης) όταν ήτανε στο Βελιγράδι μαζί με τους άλλους εφτά, εκείνο πού έπρεπε να ξέρουμε παράλληλα και να θυμόμαστε είναι ότι τη στιγμή πού τους πνίξανε, οι τρεις από τους εφτά είχαν τρελαθεί από το βασανισμό και την κακοπάθεια εφτά μήνες. Ο Ρήγας λοιπόν μας άφησε μια πρόταση πού έπρεπε να είναι γραμμένη σε όλα τα σχολεία, σε όλα τα δημόσια καταστήματα στη Βουλή των Ελλήνων, παντού, και κάθε μέρα να μεταλαβαίνουμε αύτη την πρόταση:
''Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά''.
Είναι ή έννοια της ελευθερίας της εσωτερικής, για να μας κάνει σωστούς ανθρώπους. Είναι μια πρόταση πού μας κινεί σε αυτογνωσία, ότι ο Σολωμός είναι η μεγαλύτερη πνευματική φυσιογνωμία της νεότερης Ελλάδας. Δεν υπάρχει πνευματικός άνθρωπος πού μπορεί να συγκριθεί με τον Διονύσιο Σολωμό, αφότου αρχίζει ή νεοελληνική ιστορία μας από τον 5o μ.Χ. αι., πού έχουμε τα πρώτα δημοτικά τραγούδια. Δεν είναι μόνο ο μεγάλος ποιητής, αλλά είναι και ό μεγάλος πνευματικός νομοθέτης και ο μεγάλος παιδαγωγός. Αυτά θα σας τα πουν οι συνάδελφοι πού θα μιλήσουν για τη γλώσσα του, τη σχέση και τον αγώνα του Σολωμού για τη γλώσσα- Αυτό σαν κατάθεση.
Θα θυμίσω την πρόταση του Οδυσσέα Ελύτη, που γράφει κάπου στ' Ανοιχτά Χαρτιά: 'Ένας από τους πέντε ή δέκα μεγαλύτερους ποιητές όλων των αιώνων και όλων των λαών είναι ο Διονύσιος Σολωμός'', και παράλληλα να κάνω τη μελαγχολική διαπίστωση ότι δεν τον ξέρουμε τον Σολωμό, αγαπητοί μου. Δεν τον ξέρουμε, 'Άλλωστε, το ίδιο πράγμα, από παράπονο, μπορώ να πω ότι ο Οδυσσέας Ελύτης έφτασε να πει ότι ένας τέτοιος ποιητής [υπάρχει] και κάθε είκοσι χρόνια γίνεται καί μία έκδοση των έργων του σε χίλια αντίτυπα, εκεί που υπάρχουν άλλοι λόγιοι καί ποιητές, που θα αποδειχτούν αύριο κώνωπες και εκδίδονται σε πενήντα και εκατό χιλιάδες αντίτυπα. Από αυτό το παράπονο ξεκινάει ο Ελύτης και διατυπώνει αύτη τη φοβερή πρόταση. Τον βάζει δίπλα στον 'Όμηρο και στο Βιργίλιο, στον Οράτιο και στον Πίνδαρο, στον Πλάτωνα, στον Σαίξπηρ, στον Ντάντε και στον Ντοστογιέφσκι.
Έρχομαι στο θέμα μου (όπως έχει διατυπωθεί, «Ο Σολωμός ως Σωτήρας του Μύθου του '21». Να διευκρινίσουμε τις λέξεις για να μπούμε υστέρα πλησίστιοι στην ουσία. Όταν λέμε 'Μύθος του '21'', παίρνουμε τη λέξη 'μύθος'', αγαπητοί μου φίλοι, με την έννοια τη φιλοσοφική (μύθος δε θα πει παραμύθι), φιλοσοφικός μύθος, όπως χρησιμοποιεί ο Πλάτωνας στα Έργα του δεκαπέντε-είκοσι εκείνους φιλοσοφικούς μύθους, που έχουνε μία ουσία και μία δύναμη πολύ μεγαλύτερη από την αλήθεια. Μύθος, παραμύθι και αλήθεια.
Όταν λέμε 'Μύθος του '21'' εννοούμε τις βαθύτερες δυνάμεις, τις Ουσίες, θα έλεγα, μια λέξη πού αρέσει στο Σολωμό, τη χρησιμοποιεί συνέχεια, τα εσωτερικά εκείνα κοιτάσματα, τις μητέρες των ορών, για να χρησιμοποιήσω μια λέξη του Γκαίτε, «μητέρες», οι ουσίες οι βαθύτερες πού εκίνησαν αυτό το μεγάλο, το παράλογο γεγονός του '21. Γιατί ο μεγάλος σηκωμός του '21 είναι ένα γεγονός και παράλογο και αφύσικο. Εννοώ με αυτό ότι μας έδωσε ένα αποτέλεσμα πού υπερβαίνει τους νόμους της φύσης. Γιατί; Απλά: γιατί οι λίγοι, τότε, ενίκησαν τους πολλούς. Oι ανοργάνωτοι και οι άτακτοι ενίκησαν τους οργανωμένους και τους τακτικούς, οι άοπλοι ενίκησαν τους πάνοπλους, ένίκησαν το Σουλτάνο και την αυτοκρατορία του που στην Ευρώπη, όπως ξέρετε την ίδια εποχή τον εφώναζαν, στις Αυλές: Grande Signore, ο Μέγας Κύριος. Ε, πώς έγινε αυτό το παράλογο; Μιλάμε δηλαδή για μια ανατροπή των λογικών κατηγοριών του Αριστοτέλη. Με αυτή την έννοια είναι παράλογο το '21.
Με αυτή την εσωτερική πραγματικότητα και λειτουργία και δύναμη, πού ενήργησε έτσι και έδωσε αυτό το παράλογο αποτέλεσμα, στην ελληνική ιστορία έχουμε κάτι ανάλογο, στην αρχαία εποχή με τα Μηδικά, τους περσικούς πολέμους.
Την ουσία, λοιπόν, μας την έδωσε ο Σολωμός. Και έσωσε το '21. Όλοι οι ποιητές του περασμένου αιώνα, oι Έλληνες είχαν επιχειρήσει να το κάνουν αυτό. Δεν τα κατάφερε κανείς.
Πώς έσωσε, λοιπόν, το '21 ό Σολωμός μας; Αυτό θα πούμε σήμερα. Καταρχήν μπορεί να πει κανείς ότι το θέμα προσφέρεται σε δύο επίπεδα: η μία είναι στο ηθικό επίπεδο, πώς ηθικά επεξεργάζεται το πρόβλημα και επιχείρησε να δώσει τη λύση με την έννοια της Ύβρεως και της Δίκης, όπως το λέει ή αρχαία τραγωδία, πού έχει καταθέσει, κι αυτά βέβαια μας τα λέει στον Ύμνο (δεν θ' ασχοληθώ με αυτό το θέμα), μας τα λέει όμως στον Ύμνο πολύ συνοπτικά.
Σας υπενθυμίζω, όταν περιγράφει τις μάχες της Τριπολιτσάς και της Κορίνθου τα μετά το Δερβενάκι, μας λέει ότι εκεί δεν ένίκησαν τους Τούρκους oι Έλληνες, επειδή γνωρίζετε ότι στην Τριπολιτσά έγινε, το Σεπτέμβρη του '21 δηλαδή, έγινε ένα άγος, ένα κακούργημα χωρίς όρια από την πλευρά των Ελλήνων, διότι σφάξανε μετά από σπονδές καί όρκους και συνθήκες, που είχαν κάνει με τους Τούρκους, όλο τον πληθυσμό, 25,000 άμαχους, γυναίκες καί παιδιά. Ενώ είχαν συμφωνήσει να τους αφήσουν να φύγουν, να κατέβουν στ' Ανάπλι, να τους φυγαδεύσουν, να μπαρκαριστούν στα πλοία του Μιαούλη και να περάσουν απέναντι στη Σμύρνη, όταν μπήκαν μες στην πόλη δεν έμεινε ούτε ένας ζωντανός. Το άλογό μου, λέει ό Κολοκοτρώνης στα Απομνημονεύματα, από την πύλη τ' Αναπλιού ως το σαράι δεν επάτησε σε χώμα. Όταν ακούστηκε αυτό το πράγμα στην Ευρώπη, εφρύαξε ή Ευρώπη. Ποιοι είναι αυτοί πού θέλουνε να τους βοηθήσουμε να ελευθερωθούνε; Οι κάφροι, οι ανθρωπομάχοι, τα θηρία τα ανήμερα! Εκεί κρίνεται ή επανάσταση, με την έννοια ότι μπορεί να΄ναι σκέτο το φιλελληνικό ρεύμα πού άρχισε. Εκεί πάνω, λοιπόν, μας δίνει την απάντησή του Ο Σολωμός, γι αυτό φροντίζει ό Ύμνος να εκδοθεί γρήγορα και να σταλεί στην Ευρώπη. Προσπαθεί να δώσει, όχι μία δικαιολογία, μία ερμηνεία. Λέει: Δεν τους έσφαξαν τους Τούρκους οί Έλληνες. Ποιος τους έσφαξε; Οι βρικόλακες. Τις νύχτες τις τρεις εκείνες τις φοβερές, λέει, βγήκαν μέσα από τους τάφους βρικόλακες, ή «εντάφια συντροφιά», όπως λέει:
Όλη μαύρη μυρμηγκιάζεί,
μαύρη ή εντάφια συντρόφιά
σαν το ρούχο οπού σκεπάζει
τα κρεβάτια τα στερνά.
μαύρη ή εντάφια συντρόφιά
σαν το ρούχο οπού σκεπάζει
τα κρεβάτια τα στερνά.
Τόσοι, τόσοι ανταμωμένοι
έπετιούντο από τη γή,
όσοι ειv' άδικα σφαγμένοι
από τούρκικην οργή.
έπετιούντο από τη γή,
όσοι ειv' άδικα σφαγμένοι
από τούρκικην οργή.
Προσπαθεί δηλαδή να εξηγήσει ηθικά, με την έννοια της βαθύτερης ηθικής, ότι ήταν τόση ή οργή, ή κακοπάθεια, ή καταπίεση των Ελλήνων, πού δεν ξέρανε τί κάνανε, δεν ήταν αυτοί πού έσφαζαν.
Δε θά μείνω σ' αυτό το επίπεδο, θα μπω κατευθείαν στο θέμα. Βέβαια, κάτι ανάλογο μας έχει πει ο Γιάννης Μακρυγιάννης πάνω σ' αυτό. Και ο Κολοκοτρώνης με το γράμμα πού έστειλε στον Ιμπραήμ την εποχή πού άρχισε να καίει την Πελοπόννησο. Θα έρθω σ' ένα βαθύτερο σημείο, αγαπητοί μου φίλοι, για να δείξω πώς ο Σολωμός έσωσε το μύθο του '21. Θα κάνω μία φυσική προσέγγιση. Το '21 ο Σολωμός μας το έσωσε με ένα μόνο στίχο, ένας στίχος στάθηκε αρκετός. Είναι ο περίφημος στίχος στην αρχή του Ύμνου εις την Έλευθερίαν
Σε γνωρίζω από την κόψη
του σπαθιού την τρομερή,
του σπαθιού την τρομερή,
Αυτός ο στίχος είναι στίχος φιλοσοφικός χωρίς όρια. Γνωρίζετε ότι ο εθνικός μας ύμνος είναι γραμμένος στο βιβλίο Γκίννες. Έτσι! Και ο Σολωμός είναι στο βιβλίο Γκίννες! Κατά την έννοια ότι είναι ο μεγαλύτερος εθνικός ύμνος όλων των χωρών του ΟΗΕ καί τον έχουν συμπεριλάβει στο βιβλίο Γκίννες. Δε θα χαιρόταν ό Σολωμός σήμερα, αν ζούσε και άκουγε το πράγμα. Γιατί ό Σολωμός το μόνο πράγμα πού πολέμησε με οργή σε όλη του τη ζωή ήταν ή ποσότητα. Ο μεγαλύτερος εθνικός ύμνος, με 158 στροφές. Αλλά δεν είναι μόνο ο μεγαλύτερος εθνικός ύμνος ο ελληνικός. Είναι καί ο πιο φιλοσοφικός, με αυτόν το στίχο:την κόψη του σπαθιού.
Ποια είναι η «κόψη του σπαθιού»; Βέβαια, απλά, και σε πρώτο επίπεδο το σφαγικό, το σπαθί κόβει, σφάζει. Οι αγωνιστές, το σπαθί του Νικηταρά από το Τουρκολέκα, του Μάρκου Μπότσαρη, του Αθανασίου Διάκου... Αυτή είναι η οπτική της εμφάνιση, της επιπολής (η επιπόλαιη). Η «κόψη του σπαθιού» είναι και κάτι άλλο. Είναι ένα σύμβολο που πολύ πυκνά περιγράφει τον βαθύτερο νόμο πού διέπει τα φαινόμενα και τις δράσεις του σύμπαντος. Είναι ένα σύμβολο πού πίσω του κρύβεται μία μαθηματική πραγματικότητα και από εδώ αρπάζω την ευκαιρία να πω ότι ο Σολωμός ποίηση έκανε πίσω από τα μαθηματικά και τη γεωμετρία. Μας έχει τονίσει πάρα πολλές φορές ότι ποίηση δεν είναι τα συναισθήματα και οι εικόνες και ολ' αυτά πού κάνουν οι περισσότεροι ποιητές, πού δικαιολογημένα κάποιος πολιτικός τους είπε «λαπάδες». Είναι από το αρχέτυπο «λώπος» για το όποιο ο Πλάτων τους εξόρισε από την πολιτεία του, όπως ξέρετε. Στην ιδεώδη πολιτεία, πού έφτιαξε ό Πλάτων, στο δεύτερο γύρο, τους πετάει έξω. Έξω οι ποιητές! Ποίηση σημαίνει γεωμετρία, σημαίνει μαθηματικά, σημαίνει προσέγγιση του κόσμου των φαινομένων και των ανθρώπων μέσα από δομές στέρεες. Εκείνο το ''μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω'' που έλεγε ο Πλάτων και είχε γράψει στην Ακαδημία, στον Ακάδημο, εκεί στην αρχαία του σχολή, αν ξέρετε, που έλεγε να μην έρθει κανείς εδώ, που δεν είναι μαθηματικό μυαλό. Δεν μας χρειάζεται. Ο Σολωμός αυτό θα το πει με εκατό τρόπους και μάλιστα, παραπέμπω αμέσως, στον έκτο συλλογισμό, στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, πού λέει: ''Το νόημα του ποιήματος είναι ένας κόσμος μαθηματικά βαθμολογημένος''. Από εκεί ξεκινάμε για να φτάσουμε υστέρα στις φοβέρες εντύπωσες και όλα αυτά τα πάθη που περιγράφουν οι ποιητές Σαίξπηρ, Ντάντε (Κόλαση, Πουργκατόριο).
Ποια είναι η «κόψη του σπαθιού»; Βέβαια, απλά, και σε πρώτο επίπεδο το σφαγικό, το σπαθί κόβει, σφάζει. Οι αγωνιστές, το σπαθί του Νικηταρά από το Τουρκολέκα, του Μάρκου Μπότσαρη, του Αθανασίου Διάκου... Αυτή είναι η οπτική της εμφάνιση, της επιπολής (η επιπόλαιη). Η «κόψη του σπαθιού» είναι και κάτι άλλο. Είναι ένα σύμβολο που πολύ πυκνά περιγράφει τον βαθύτερο νόμο πού διέπει τα φαινόμενα και τις δράσεις του σύμπαντος. Είναι ένα σύμβολο πού πίσω του κρύβεται μία μαθηματική πραγματικότητα και από εδώ αρπάζω την ευκαιρία να πω ότι ο Σολωμός ποίηση έκανε πίσω από τα μαθηματικά και τη γεωμετρία. Μας έχει τονίσει πάρα πολλές φορές ότι ποίηση δεν είναι τα συναισθήματα και οι εικόνες και ολ' αυτά πού κάνουν οι περισσότεροι ποιητές, πού δικαιολογημένα κάποιος πολιτικός τους είπε «λαπάδες». Είναι από το αρχέτυπο «λώπος» για το όποιο ο Πλάτων τους εξόρισε από την πολιτεία του, όπως ξέρετε. Στην ιδεώδη πολιτεία, πού έφτιαξε ό Πλάτων, στο δεύτερο γύρο, τους πετάει έξω. Έξω οι ποιητές! Ποίηση σημαίνει γεωμετρία, σημαίνει μαθηματικά, σημαίνει προσέγγιση του κόσμου των φαινομένων και των ανθρώπων μέσα από δομές στέρεες. Εκείνο το ''μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω'' που έλεγε ο Πλάτων και είχε γράψει στην Ακαδημία, στον Ακάδημο, εκεί στην αρχαία του σχολή, αν ξέρετε, που έλεγε να μην έρθει κανείς εδώ, που δεν είναι μαθηματικό μυαλό. Δεν μας χρειάζεται. Ο Σολωμός αυτό θα το πει με εκατό τρόπους και μάλιστα, παραπέμπω αμέσως, στον έκτο συλλογισμό, στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, πού λέει: ''Το νόημα του ποιήματος είναι ένας κόσμος μαθηματικά βαθμολογημένος''. Από εκεί ξεκινάμε για να φτάσουμε υστέρα στις φοβέρες εντύπωσες και όλα αυτά τα πάθη που περιγράφουν οι ποιητές Σαίξπηρ, Ντάντε (Κόλαση, Πουργκατόριο).
Αλλά ή σκέψη του ποιητή είναι σκέψη θετικού επιστήμονα, Δεν έχω καιρό να σας δείξω ότι οι τρεις μεγάλοι τραγικοί μας ποιητές, που έγραψαν την αττική τραγωδία, είναι καθαρά φυσικοί επιστήμονες, έρχονται από τους Ίωνες φυσικούς. Λοιπόν, με βάση αυτό, αύτη ή πρόταση ''η κόψη του σπαθιού'', πέρα από του ότι είναι το σπαθί πού κόβει, είναι και κάτι άλλο. Τι; Είναι, σας λέω, το σύμβολο πού περιγράφει όλους τους νόμους της φύσης, θ' αναφερθώ σε λίγα παραδείγματα, διανοητικά πειράματα πού λέει και ένας μεγάλος φυσικός της εποχής μας, ο Βέρνερ Χάιζενμπεργκ, να δείτε πως απάνω στην «κόψη του σπαθιού» παίζονται όλα τα ιερά και τα άχραντα της φύσης.
Μπορεί να εφαρμοστεί σε εκατομμύρια περιπτώσεις αυτή ή «κόψη του σπαθιού». Φέρτε, σας παρακαλώ, στο μυαλό σας το χρόνο, το χρόνο τον ψυχολογικό, γιατί χρόνοι υπάρχουν πολλοί. Δε μιλάω ούτε για κοσμολογικό χρόνο ούτε για θερμό δυναμικό χρόνο ούτε για φανταστικό, πού λέει ή κβαντομηχανική, πού δεν υπάρχει παρελθόν και παρόν. Ο χρόνος, όπως τον βιώνουμε με το ρολόι, έχει τρεις διαστάσεις: το παρελθόν, πού πέρασε, το μέλλον, εκείνο πού δεν έχει έρθει ακόμη, και το παρόν. Απάνω στην ακμή του παρόντος, στα νυν, ό χρόνος είναι μια ροή, τρέχει. Απάνω σ' αυτά τα νυν τα αλλεπάλληλα και τα συνεχόμενα συναντιέται το παρελθόν και το παρόν. Δηλαδή, κάθε πού είναι μέλλον, δεν είναι παρελθόν. Έχουμε μια τέτοια συνεχή ροή. Το δευτερόλεπτο επομένως είναι ή κόψη του σπαθιού. Το δευτερόλεπτο έχει μία ορισμένη διάρκεια. Αλλά αν το δούμε σε κλασματική μορφή, γίνεται οξύτατη ή στιγμή, το δευτερόλεπτο. Μπορεί να το διαιρέσουμε το δευτερόλεπτο, το secondo πού λένε στη Φυσική, σε χίλια, να πάρουμε το 1/1000, Μπορούμε να το διαιρέσουμε σε ένα εκατομμύριο, σ' ένα δις η ένα τρις. Ξέρετε δε ότι ό χρόνος Plank, πού μας λένε σήμερα στην κβαντική φυσική, είναι η ελάχιστη μορφή του χρόνου, που είναι το 10 εις την μείον 27 του Δευτερολέπτου. Διαιρέστε δηλαδή to δευτερόλεπτο σε εκατομμύρια δισεκατομμύρια, τρισεκατομμύρια ίσα μέρη και πάρτε ένα. Είναι λοιπόν μία Spitze, μία κορυφή, μία κόψη του σπαθιού το δευτερόλεπτο.
Άλλο παράδειγμα. Περπατάτε σ' ένα ποταμάκι και βάζετε το πόδι σας . Εμ, δεν πατάμε νερό, γιατί προτού πατήσουμε, το νερό έφυγε κι έρχεται άλλο και άλλο και άλλο. Δεν μπορούμε να πατήσουμε στο νερό, Το είπε ο Ηράκλειτος από την παλιά εποχή, γι΄αυτό εισηγήθηκε τη θεωρία του αιώνιου γίγνεσθαι και της εξέλιξης. 'Πάντα ρεί'', πού λέει, 'πάντα ρει, πάντα χωρεί, ουδέν παγίως μένει'', τίποτα σταθερό δεν υπάρχει, διότι προτού έρθει, έφυγε.
Καινούργιο. Φέρτε την εικόνα του κύκλου, ο κύκλος έχει ένα Α, αρχίζει από ένα σημείο ή περιφέρεια του κύκλου και τελειώνει στο Ω και συναντιούνται, αρχή και τέλος. Εκεί υπάρχει ένα ελάχιστο σημείο χώρου, που δε μπορείς να ξεχωρίσεις αν είναι αρχή ή τέλος. Κι αυτό το είπε πάλι ο Ηράκλειτος, ο φοβερός αυτός προσωκρατικός φιλόσοφος «αρχή και πέρας επί κύκλου κοινόν». Το Α και το Ω δηλαδή συμπίπτουν.
Και θα σας αναφέρω ένα ακόμη παράδειγμα, που θα το βρούμε και αρκετά κλονιστικό, γιατί το νιώθουμε πάνω στον εαυτό μας μ ένα χαρακτηριστικό τρόπο. Φέρτε στο μυαλό σας τη γενετήσια ζωή μας, την ώρα που αγκαλιαζόμαστε το αρσενικό και το θηλυκό. Στην ερωτική ομιλία ζούμε μια υπέρτατη βίωση ή αίσθηση, απόλαυση και χαρά, που τη λέμε ηδονή, ή Libido που λέει Ο Φρόυντ. Τι είναι αυτή η στιγμή; Είναι μια βίωση ελάχιστου χρόνου. Εδώ, βέβαια, θα' πρεπε να κάνουμε μια διαστολή ανάμεσα στο πώς βιώνει το αρσενικό και το θηλυκό αυτό το αίσθημα, γιατί είναι εντελώς διαφορετικά από την ιδιοσυγκρασία, από τη φύση, τα δύο φύλα. Για τη γυναίκα είναι άλλη ιστορία, είναι ένα οροπέδιο, πού λέμε, μια διάρκεια μεγάλη. Για τον άντρα η βίωση αυτή εκφράζεται ως ένας υπέρτατος κλονισμός, καταφατικός, τη στιγμή της εκσπερμάτισης. Αυτή η στιγμή βρίσκεται σε άλλες δυο διαστάσεις, σε άλλες Spitzen, σαν την κόψη του σπαθιού. Ποια είναι; Είναι η αναμονή πριν φτάσει ό άντρας σ' αυτή τη στιγμή και μετά πού έφτασε, πηδάει και πέφτει στην άλλη κατάσταση. Πέφτει δηλαδή από την ορμή, από την επιθυμία, από τη στέρηση, από την ένδεια, από μία φοβερή ένταση, σε αισθήματα καταλαγιασμού, κατηρέμησης, γαλήνης. Γι' αυτό το λόγο ο Πλάτων, ο μεγάλος Αθηναίος φιλόσοφος, είχε ορίσει τον Έρωτα ως γιο της Πενίας και του Πόρου.
Ο Έρωτας, λέει, είναι ένας δαίμονας, που οι γονείς του είναι η Πενία, η μητέρα του, και ο Πόρος, ο πατέρας του. Τι θέλει να πει μ' αυτό; Η Πενία είναι ακριβώς εκείνο το πριν την έκρηξη, ο Πόρος είναι το μετά. Πόρος σημαίνει πέρασμα. Βρήκα πέρασμα, ηρεμώ. Απάνω σε αύτη τη φοβερή στιγμή της libido, πού λέμε, είναι μία κόψη του σπαθιού. Γι αυτό το λόγο μάλιστα, επειδή έτυχε ή σωστή μεταχείριση από τους άντρες, σήμερα μιλάμε, οι στατιστικές λένε ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες 80.000,000 άντρες πάσχουν από πρόωρη εκσπερμάτιση, αρρώστια δηλαδή, γιατί δεν μπορούν να σταθούν σ' αυτή την κόψη του σπαθιού τη φοβερή.
Ένα ακόμη παράδειγμα θα σας φέρω, τι σημαίνει αυτό μέσα στη φύση.
Φέρτε στο μυαλό σας μια παράσταση, που βλέπετε στην οθόνη. Ένα τσακάλι κυνηγάει ένα λαγουδάκι. Ένα λευκό τσακάλι στις απέραντες χιονισμένες στέπες του Καναδά κυνηγάει ένα λευκό λαγουδάκι. Προσαρμογή. Σφαίρα! Πεινασμένο το τσακάλι να αρπάξει το λαγουδάκι, να το ξεσχίσει. Βλέπουμε τη σκηνή. Το πλησιάζει, το πλησιάζει, το αγγίζει, μας πιάνεται ή αναπνοή, Αχ! δεν αντέχουμε να δούμε τη σφαγή, το αίμα... Εκείνη τη στιγμή γίνεται το παράδοξο. Κάνει μια απότομη στροφή, 90 μοίρες, ο λαγός, το τσακάλι έχει συντονίσει την ταχύτητά του με το ρυθμό, μπερδεύει το χρώμα του χιονιού με το χρώμα του λαγού και πέφτει ευθεία. Προχωρεί 10', κοιτάζει μπροστά, πουθενά στόχος. Α! λέμε, ο λαγός έχει γίνει άφαντος εν τω μεταξύ. Α! λέμε, ανακουφισμένοι. Γλίτωσε το καημένο το λαγουδάκι Εμ, δε. Δε γλίτωσε το λαγουδάκι, αγαπητοί μου φίλοι. Διότι μπορεί να γλίτωσε το λαγουδάκι, αλλά θα πεθάνει το τσακάλι από την πείνα. Αυτό δεν το' χαμέ σκεφτεί. Και μη μου πείτε ότι παρακάτω θα βρει άλλο. Αυτά είναι ελληνικά σοφίσματα, Έτσι; θα πεθάνει το τσακάλι από την πείνα. Τι σημαίνει αύτη ή στιγμή της ατυχής προσέγγισης; Σημαίνει ότι για να ζήσει το ένα, πρέπει να πεθάνει το άλλο. Για να ζήσει Ο λαγός, θα πεθάνει το τσακάλι. Μονάχα έτσι και τον ξεσχίσει to λαγό, θα ζήσει το τσακάλι. Δηλαδή η ζωή του τσακαλιού οικοδομείται πάνω στο θάνατο του λαγού καί, αντίστροφα, η ζωή του λαγού οικοδομείται πάνω στο θάνατο του τσακαλιού. Σημαίνει αυτό, εάν δούμε επαγωγικά και διευρύνουμε το παράδειγμα, ότι: σε κάθε στιγμή, αυτό πού λέμε φύσις, μέσα στο σύμπαν, είναι μία οικοδόμηση της ζωής απάνω στο θάνατο και αντίστροφα. Αυτό το παράδειγμα πού σας λέω, του λαγού και του τσακαλιού μπορούμε να το βρούμε να εφαρμόζεται σε εκατομμύρια... Αυτή τη στιγμή σκεφτείτε τι γίνεται σε ωκεανούς, σε ζούγκλες, σε Αφρικές, σε δάση κλπ. Πόσα ζώα ξεσχίζονται για να στηρίξουν, να καθιδρύσουν τη ζωή των άλλων. Να, τι σημαίνει ή κόψη του σπαθιού.
Φέρτε στο μυαλό σας μια παράσταση, που βλέπετε στην οθόνη. Ένα τσακάλι κυνηγάει ένα λαγουδάκι. Ένα λευκό τσακάλι στις απέραντες χιονισμένες στέπες του Καναδά κυνηγάει ένα λευκό λαγουδάκι. Προσαρμογή. Σφαίρα! Πεινασμένο το τσακάλι να αρπάξει το λαγουδάκι, να το ξεσχίσει. Βλέπουμε τη σκηνή. Το πλησιάζει, το πλησιάζει, το αγγίζει, μας πιάνεται ή αναπνοή, Αχ! δεν αντέχουμε να δούμε τη σφαγή, το αίμα... Εκείνη τη στιγμή γίνεται το παράδοξο. Κάνει μια απότομη στροφή, 90 μοίρες, ο λαγός, το τσακάλι έχει συντονίσει την ταχύτητά του με το ρυθμό, μπερδεύει το χρώμα του χιονιού με το χρώμα του λαγού και πέφτει ευθεία. Προχωρεί 10', κοιτάζει μπροστά, πουθενά στόχος. Α! λέμε, ο λαγός έχει γίνει άφαντος εν τω μεταξύ. Α! λέμε, ανακουφισμένοι. Γλίτωσε το καημένο το λαγουδάκι Εμ, δε. Δε γλίτωσε το λαγουδάκι, αγαπητοί μου φίλοι. Διότι μπορεί να γλίτωσε το λαγουδάκι, αλλά θα πεθάνει το τσακάλι από την πείνα. Αυτό δεν το' χαμέ σκεφτεί. Και μη μου πείτε ότι παρακάτω θα βρει άλλο. Αυτά είναι ελληνικά σοφίσματα, Έτσι; θα πεθάνει το τσακάλι από την πείνα. Τι σημαίνει αύτη ή στιγμή της ατυχής προσέγγισης; Σημαίνει ότι για να ζήσει το ένα, πρέπει να πεθάνει το άλλο. Για να ζήσει Ο λαγός, θα πεθάνει το τσακάλι. Μονάχα έτσι και τον ξεσχίσει to λαγό, θα ζήσει το τσακάλι. Δηλαδή η ζωή του τσακαλιού οικοδομείται πάνω στο θάνατο του λαγού καί, αντίστροφα, η ζωή του λαγού οικοδομείται πάνω στο θάνατο του τσακαλιού. Σημαίνει αυτό, εάν δούμε επαγωγικά και διευρύνουμε το παράδειγμα, ότι: σε κάθε στιγμή, αυτό πού λέμε φύσις, μέσα στο σύμπαν, είναι μία οικοδόμηση της ζωής απάνω στο θάνατο και αντίστροφα. Αυτό το παράδειγμα πού σας λέω, του λαγού και του τσακαλιού μπορούμε να το βρούμε να εφαρμόζεται σε εκατομμύρια... Αυτή τη στιγμή σκεφτείτε τι γίνεται σε ωκεανούς, σε ζούγκλες, σε Αφρικές, σε δάση κλπ. Πόσα ζώα ξεσχίζονται για να στηρίξουν, να καθιδρύσουν τη ζωή των άλλων. Να, τι σημαίνει ή κόψη του σπαθιού.
Αυτό το πράγμα, άπλα, στην πολιτική την ιστορία ή την ηθική είναι εκείνο πού είπανε οι αγωνιστές του '21: Ελευθερία ή θάνατος. Οι δύο διαστάσεις, η από δω πλευρά του ξίφους και η από κει πλευρά του ξίφους. Και ή κόψη. θα συναντηθούν και θα κρίνουν τα πράγματα, Ελευθερία η θάνατος, Η, εκείνο που κάνανε οί Έλληνες και πετύχανε το παράδοξο αποτέλεσμα (αυτοί δηλαδή πού περπατήσανε επί ξυρού ακμής, απάνω στην κόψη του σπαθιού) είναι εκείνο πού μας είπε με έναν πολύ χαρακτηριστικό τρόπο ο Κολοκοτρώνης:
“Ημείς, έλεγε, εάν δεν ήμεθα τρελοί, δεν εκάμαμεν την επανάσταση. Ο κόσμος μας έλεγε τρελούς'': Ή κόψη του σπαθιού.
Συνοψίζω όλα αυτά τα παραδείγματα από τη φύση, τις παρατηρήσεις, για να φτάσω εκεί πού πρέπει να φτάσω και να δούμε τι έκαμε ο Σολωμός, αγαπητοί μου φίλοι, μ' αυτή τη σύλληψη που είχε:
Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού...
Γνωρίζει την Ελευθερία, την Ελλάδα, την αιώνια Ελλάδα, όχι μόνο εκείνη τη στιγμή, αλλά σε όλη τη διάρκεια της Ιστορίας μας.
Το 1926, ένας μεγάλος φυσικός, ίδιο ανάστημα με τον Albert Einstein, από την πλευρά της κβαντομηχανικής, διατύπωσε μια περίεργη θεωρία. Είναι η περίφημη θεωρία της Απροσδιοριστίας. Αυτή η θεωρία ερμηνεύει όλα αυτά τα παραδείγματα πού σας λέω, μέσα στη φύση. Ό άνθρωπος δούλευε μες στο εργαστήριο, φυσικός ήταν (και τι φυσικός!) και νέος τότε, 26 χρονών, ό [Βέρνερ] Χάιζενμπεργκ. Προσπαθούσε να μετρήσει την ορμή του ηλεκτρονίου στα στοιχειώδη σωματίδια καί τη θέση. Έβρισκε το ένα, έχανε το άλλο. Έβρισκε το άλλο, έχανε το άλλο. Δε μπορούσε ταυτοχρόνως, την ίδια στιγμή, να βρει την ακριβή τιμή καί της ορμής και της θέσης. Και στο τέλος κατάληξε, οι έρευνές του τον οδήγησαν σε ένα συμπέρασμα τρελό, να λέει: είναι δυνατό να είναι ή φύση τρελή; Και έτσι καί αλλιώς; Δεν είναι της ώρας να αναλύσουμε τη θεωρία της Απροσδιοριστίας, από το περίφημο ΔpxΔq = >h, όπου η σταθερά του Plank [με τιμή] ενεργείας εκείνο το 6,6 χ 10 εις την μείον 27 Watt ανά δευτερόλεπτο, το ελάχιστο, το πιο μικρό ποσό ενέργειας. Είναι η κόψη του σπαθιού αυτό. Όταν αργότερα θέλησαν να ερμηνεύσουν άλλοι μεγάλοι τι θέλει να πει μ' αύτη τη θεωρία, ξέρετε τί είπαν; Ο Χάιζενμπεργκ έδειξε μες στη φύση ότι την ώρα πού είμαστε ζωντανοί, είμαστε και νεκροί. Και μετά από οκτώ χρόνια ένας άλλος πολύ μεγάλος φυσικός (στο ίδιο επίπεδο όλοι αυτοί, είναι βραβεία Νόμπελ Φυσικής), ο Έρβιν Σρέντιγκερ, απέδειξε αυτό το πείραμα στο εργαστήριο και τρελαθήκανε όλοι. Τί απέδειξε; Απέδειξε ότι την ώρα πού είμαστε ζωντανοί, ταυτοχρόνως είμαστε καί νεκροί. Είναι το περίφημο παράδοξο του Σρέντιγκερ, όπως λέγεται, ή η γάτα του Σρέντιγκερ... Μπορώ να σας το κάνω αργότερα, ή στο τέλος, αυτό το πείραμα, να μην πιστεύουμε στα μάτια μας. Απέδειξε ότι η γάτα ήταν νεκροζώντανη. Ήταν σε κατάσταση σχιζοφρενική, όπως είπε, ήταν σε κατάσταση δαιμονική, σε κατάσταση υβριδική. Υβρίδιο, είναι το τρόλεϊ, δεν είναι ούτε τραμ ούτε λεωφορείο. Λοιπόν, αυτή είναι η κόψη του σπαθιού.
Έρχομαι τώρα στο Σολωμό μας να δούμε πώς ολόκληρη η ποίησή του είναι ένα σχόλιο απάνω σ' αυτή την εικόνα, σ' αυτό το σύμβολο, την κόψη του σπαθιού. Λέει κάπου:
Χάσμα σεισμού που βγάνει ανθούς και τρέμουν στον αέρα.
Ο σεισμός. Έχετε γνώση καί πείρα εσείς του σεισμού. Τι θα πει σεισμός; Γκρέμισμα, καταπλάκωση, καταστροφή, θάνατος. Μες από κει, λέει, βγαίνουν οί ανθοί, τα λουλούδια, η ζωή. Πώς μες από το θάνατο; Εκείνο που λέγαμε στο λαγό και στο τσακάλι, ότι η ζωή οικοδομείται απάνω στο θάνατό μας ή η ζωή οφείλεται στο θάνατο μας, που 'χουμε μέσα μας. Αλίμονο αν φύγει ο θάνατος από μέσα μας. Tα πτώματα δεν πεθαίνουν, γιατί έχει φύγει ο θάνατος από μέσα τους. Εμείς θα πεθάνουμε, γιατί έχουμε το θάνατο μέσα μας θα’ ρθει ο θάνατος, θα πεθάνουμε.
Λοιπόν:
Λοιπόν:
Χάσμα σεισμού πού βγάνει ανθούς και τρέμουν στον αέρα.
Νάτη, άλλη μορφή της κόψης του σπαθιού! Στον Πόρφυρα ξέρετε, που είναι και το κατεξοχήν φιλοσοφικό του ποίημα της ώριμης ηλικίας του, μας έχει δώσει ένα στίχο:
'Άστραψε φως κι εγνώρισεν ο νιος τον εαυτό του.''
Μέσα στο φως της αστραπής, σ' έναν ελάχιστο χρόνο (πόσο διαρκεί ή αστραπή), εκεί, λέει, εγνώρισε ο νιος τον εαυτό του, έφτασε στην πλήρη αυτογνωσία. Την ξέρετε την υπόθεση. Πόρφυρας στην Κέρκυρα, που λένε οι Κερκυραίοι στην ντοπολαλιά τον καρχαρία. Ένας έφηβος αστραφτερός, ένας Άγγλος στρατιώτης είκοσι χρονώ λουζότανε στη θάλασσα, τον Ιούλιο, έπεσε μέσα και την αγκάλιαζε σαν ερωμένη. Έφτασε σε πλήρη, έτσι, αυτογνωσία, με τη λάμψη, με τη νιότη, με τη δροσιά του. Κι εκείνη τη στιγμή που είχε αυτά τα θεϊκά συναισθήματα, την απόλυτη κατάφαση του όντος, παρουσιάζεται το τέρας, ο σκύλος, κι ωσότου να τον κομματιάσει, να του σπάσει τα χέρια και τα πόδια και να τον ξεσχίσει, είναι ένας ελάχιστος χρόνος. Αύτη είναι η στιγμή της αστραπής που ο [νέος] συνειδητοποιεί τον εαυτό του, στη σύνθεση αυτών των δύο αντίθετων φυσικών ταχυτήτων, του μηδενός και του είναι. Τον εαυτό του τον γνώρισε, στην αυτογνωσία έφτασε ο νέος, τη στιγμή που συναντιούνται τα δύο. Δεν μας είπε ότι τον γνώρισε προηγουμένως, προτού παρουσιαστεί το τέρας. Και στη συνέχεια θα πει σε άλλους στίχους, στο ίδιο κλίμα:
Απομεινάρι θαυμαστό (το κουφάρι που κείτεται) ερμιάς και μεγαλείου...
Ερημιά, θάνατος, καταστροφή, το μηδέν. Αυτός ο στίχος που λέμε,
Ερημιά, θάνατος, καταστροφή, το μηδέν. Αυτός ο στίχος που λέμε,
Άστραψε φως κι εγνώρισεν ό νιος τον εαυτό του
είναι ο πιο φιλοσοφικός του Σολωμού. Είναι η κόψη του σπαθιού. Εκείνη την κόψη του σπαθιού, εκείνη τη στιγμή, προσπαθεί ο ποιητής να την εκτείνει και να την κάνει διάρκεια μ' έναν άλλο πρώιμο στίχο του, στα ιταλικά γραμμένος αυτός, τον έχουν μεταφράσει:
Κι έζησε ζωή ατελείωτη σε μία στιγμή!
'Ζωή ατελείωτη σε μία στιγμή''! Περπατώ επί ξυρού ακμής. Με τον ίδιο τρόπο θα μας τον δώσει στο Λάμπρο. Ο Λάμπρος, λέει, αυτό το υπέροχο απόσπασμα (τι ποίηση!), εκεί έχει και τις τρεις οκτάβες για την ημέρα της Λαμπρής, που τις έζησε και τις γέννησε εδώ, από το περιβάλλον, άπα τούτο δω το ευλογημένο το νησί σας.
Ο Λάμπρος σχεδιάζεται κακοήθης αλλά μεγαλόψυχος άντρας. Νάτη ή αντίθεση. Πάνω σε αύτη τη σύγκρουση κινήθηκε. Ο Λάμπρος δίνει λόγο για τα κρίματά του. Έχει απατήσει τη Μαρία, έχει γεννήσει τρία παιδιά, τα' χει ρίξει στο ορφανοτροφείο, αστεφάνωτη, έχει πεθάνει κλπ. Θα κάνει γυναίκα τη δική του κόρη, την άλλη που δεν την ξέρει, τη μικρή, τη 15χρονη. Ο Λάμπρος δίνει λόγο για τα κρίματά του τη Λαμπρή, τη μέρα της δόξας, της Ανάστασης, της χάρης, του φωτός. Ο περασμός, που λυτρωτής θα δώσει λόγο μες στην εκκλησία, που μας λέει πως θα τον κυνηγάνε, θα τον φιλήσουν νεκρό στο στόμα τα τρία του παιδιά, τα νεκρικά μπαμπάκια θα πάνε κάτω κτλ. Το ίδιο πράγμα λέει και στη Γυναίκα της Ζάκυθος. Την κόψη του σπαθιού. Γι αυτό λέει:
Σόδωκα την κατάρα μου την ήμερα του Πάσχα (ή μάνα μιλάει στην κόρη), πού ασήμαιναν όλες οί καμπάνες μαζί.
Νάτη η σύγκρουση, για vα ρθούμε στο κλασικό παράδειγμα. Επίσης, εκεί στις περίφημες αυτές οκτάβες που λέει:
Δάφνες εις κάθε πλάκα έχουν οι τάφοι,
και βρέφη ωραία στην αγκαλιά οί μανάδες.
και βρέφη ωραία στην αγκαλιά οί μανάδες.
Κοιτάχτε, θάνατος και γέννηση μαζί. Τάφος, ο παππούς που πεθαίνει, και «βρέφη ωραία στην αγκαλιά οί μανάδες». Δεν είναι τυχαίες αυτές οι εικόνες,
Και έρχομαι, βέβαια, στην περίπτωση πια την αποθεωτική, στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, που εκεί φαίνεται ότι πια το ποίημα για την επανάσταση, για το '21, για το σηκωμό είναι οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι. Το ξέρουμε αυτό... Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι ποιοι είναι; Οι Μεσολογγίτες. Είναι πολιορκημένοι. Οι πασάδες τους έχουν σ' εκείνη τη φοβερή μέγκενη. Στο τέλος θα φάνε τα ψόφια άλογα, θα φάνε τα ποντίκια, θα φανέ τα φύκια. Μόνο ανθρώπινα πτώματα δε φάγανε. Και, κοιτάτε συγκυρία, γιορτάζεται η Έξοδος μεθαύριο, το Σάββατο. Αυτό συνέβη στις 10 του Απρίλη και ή γέννηση του ποιητή στις 8, σαν κάποια οικονομία να 'φέρε τόσο κοντά. Είναι πολιορκημένοι, διότι πολιορκούνται. Είναι πολιορκημένοι; Όχι. Δεν είναι πολιορκημένοι, μας λέει ό ποιητής. Είναι ελεύθεροι. Γιατί είναι ελεύθεροι; Γιατί τους λένε oι πασάδες, ο Ιμπραήμ και ο Κιουταχής, παραδοθείτε, παραδώστε και τα όπλα, να φύγετε, να ζήσετε. Κοιτάτε την Άνοιξη, έξω, που λαμποκοπάει, τα λουλούδια, οι μοσκοβολιές... 'Όλα αυτά.
Έστησ' ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη.
Ο πιο ωραίος στίχος της νεοελληνικής ποίησης, αυτός ό 15σύλλαβος! Δεν θα βρείτε ωραιότερο. Να φύγετε, λοιπόν. Να ζήσετε, να μη χάσετε τη ζωή, τούτη τη γλυκιά ώρα. Ο Πειρασμός, ε! Ό περίφημος στίχος:
Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει.
Αυτοί, όμως, δεν δέχονται να παραδώσουν τα όπλα και το κάστρο. Ηθικά μένουν ελεύθεροι. Ενώ είναι πολιορκημένοι, είναι ελεύθεροι στην ουσία, ηθικά.
Νάτη, πάλι, η κόψη του σπαθιού. Και που θα κριθεί η όλη διαδικασία; Στη φοβερή στιγμή της εξόδου. Εδώ έχουμε κυριολεκτικά την κόψη του σπαθιού. Στην Έξοδο θα κριθεί το τι θα γίνει, εκεί που ξέρετε πως από 20.000 θα σωθούν μόνο λίγοι. Με αυτή την έννοια λέμε ότι η πρόταση, ο στίχος
Νάτη, πάλι, η κόψη του σπαθιού. Και που θα κριθεί η όλη διαδικασία; Στη φοβερή στιγμή της εξόδου. Εδώ έχουμε κυριολεκτικά την κόψη του σπαθιού. Στην Έξοδο θα κριθεί το τι θα γίνει, εκεί που ξέρετε πως από 20.000 θα σωθούν μόνο λίγοι. Με αυτή την έννοια λέμε ότι η πρόταση, ο στίχος
Σε γνωρίζω από την κόψη / του σπαθιού
είναί φιλοσοφικός στίχος και εκφράζει κι ένα νόμο που ερμηνεύει όλα τα φαινόμενα της φύσης. Εδώ απάνω οικοδομεί την έννοια της Ελλάδας, να μας δείξει γιατί ό πολιτισμός της Ελλάδας είναι μοναδικός, γιατί υπάρχει αυτή ή αιώνια διάρκεια, γιατί όλοι οι άνθρωποι στο σύγχρονο ευρωπαϊκό πολιτισμό ελάβανε τις αξίες και τις έννοιες. Γιατί τέτοια υπήρξε η πορεία της Ελλάδας: πορεία επί ξυρού ακμής. Μ' αυτή την έννοια πρέπει να ιδωθεί.
Θα τελειώσω με μία τελευταία εικόνα, θα την αφήσω στον εαυτό μου και σε σας, με την περίφημη Φεγγαροντυμένη, που 'ναι το τελευταίο έξοχο και ακραίο παράδειγμα αυτής της κόψης του σπαθιού. Προηγουμένως, όμως, θα σας πω ότι απάνω σ' αυτήν την κόψη του σπαθιού δεν επιχείρησε να κάνει μόνο ποίηση ο Σολωμός, (και όλα συμβαίνουν μέσα σε αυτό το φοβερό σύμβολο), αλλά έζησε και με τον ίδιο τρόπο. Όλη η ζωή του είναι μία απόδειξη και μία πραγμάτωση αυτής της φοβερής πορείας επί ξυρού ακμής, στην κόψη του σπαθιού. Εδώ, που ο Σολωμός αγάπησε τη Ζάκυνθο, πόσο έμεινε; Πήγε κι έζησε μακριά της 30 χρόνια. Αφότου έφυγε στην Κέρκυρα, δεν την ξανάδε, έκτος από ένα σύντομο ταξίδι. Νάτη ή σύγκρουση! Σ' ένα νόστο, μια νοσταλγία, τον πόνο της επιστροφής έζησε στην κόψη του σπαθιού. Ο Σολωμός αγάπησε την επανάσταση. Πόσο; Κανείς δεν κατάλαβε σαν το Σολωμό τι εσήμαινε η Επανάσταση. Και όμως δεν επολέμησε. Εικοσιτριών χρονών ήταν όταν ξέσπασε η Επανάσταση. Ένας παλίκαρος. Μα τι κάνει; Δεν πήγε απέναντι να πολεμήσει, όπως πήγε ο Κάλβος, ο Μπάιρον, νάτη ή σύγκρουση!
Ο Σολωμός είναι ο μεγάλος γυναικολάτρης ποιητής. Τι μας λέει για τη γυναίκα! Τι υπέροχοι στίχοι, τι εικόνες! Κανείς δε λάτρεψε τη γυναίκα όσο ο Σολωμός. Και όμως ο Σολωμός δεν αγκάλιασε γυναίκα. Δε γεύτηκε το φιλί, Νάτη η σύγκρουση!
Ο Σολωμός αγάπησε την Ελλάδα. Πόσο! Κι όμως δεν την είδε ποτέ. Δεν πήγε στην Ακρόπολη ούτε στην Ολυμπία ούτε στους Δελφούς, παρότι ήταν μια ζωή τόσο κοντά και είχε και τα μέσα, όπως ξέρετε, με τα λευκά του χειρόκτια και τους δύο υπηρέτες, τους αμφοτερόπλευρους, δεν πήγε στην Ελλάδα.
Και η αγάπη για τη μάνα του; Πόση! Και όμως θά 'ρθει μια στιγμή που δε θα θελήσει να την ξαναδεί ποτέ. Τη μάνα του! Νάτη ή σύγκρουση. Κι από δω βγαίνει ο φοβερός στίχος, που σε κάποιο γράμμα έγραψε αυτή ή αγράμματη ποπολάρα, που μνημονεύσατε τo πρωί, η Αγγελική Νίκλη από τη Μάνη, που την επλάνεσε ο κόμης ο Νικόλαος Σολωμός, εδώ, πάνω στο Λόφο του Στράνη, στ' αμπέλια και στις συκιές. Όταν σκέφτεται το γιο της, λέει σε μια στιγμή, υπαγορεύει και γράφει: Ή καρδιά μου χτυπάει ωσάν τον καβελάρη. Ακούτε στίχο! Ακούτε φράση εικόνα! Σκέφτομαι το γιο μου, λέει, και η καρδία μου πάει ωσάν τον καβελάρη, Γκλάν γκλάν το άλογο του καβελάρη, τα πέταλα στο καλντερίμι. Με τη μάνα του η σχέση...
Και το πιο φοβερό, που δείχνει ότι ο Σολωμός έζησε έτσι, είναι η σχέση του με την ποίηση, ο Όμηρος της νεοελληνικής πνευματικής ζωής και ποίησης δεν έγραψε ποίηση, αγαπητοί μου φίλοι, δε μας έδωσε ποιήματα ό Σολωμός. Ό,τι μας έδωσε είναι σπαράγματα, είναι εκείνα τα fragmenta, που λένε, κομμάτια, κι αν τους βρούμε όλους τους στίχους, τους μαζέψουμε... Δε βάζω την πρώιμη περίοδο, γιατί μας έδωσε ολοκληρωμένα ποιήματα, αλλά δεν έχουν ποιητική άξια, είναι πολύ μέτρια. Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν, η ωδή στον Μπάιρον κλπ, είναι ποιήματα που τα ολοκλήρωσε, αλλά δεν έχουν την αισθητική εκείνη καταξίωση που γνώρισε στη μέση και στην ύστερη προπαντός περίοδο. Δε μας έδωσε ποίηση. Ένα χάσμα είναι, μέσα στο όποιο γκρεμίστηκε κι έμεινε σαν ανθός. Και μας έδωσε 200-300 στίχους όλους κι όλους, πού ο καθένας όμως είναι ένας δωρικός κίονας επάνω στην Ακρόπολη. Δε μας έδωσε [ποίηση]. Σπαράγματα, στίχους, εκεί πού μας έδωσε 35.000 στίχους ο Παλαμάς ή εκεί πού μας έδωσε 11.000 στίχους ό Γιάννης Ρίτσος, δέκα Οδύσσειες! Τι θα μείνει απο αυτή τη θάλασσα; 300 στίχους μας έδωσε ο Σολωμός, θέλετε 400, όπως μας έδωσε 2350 στίχους ο Κάλβος την ίδια εποχή, ο μεγάλος Κάλβος, κι όπως μας έδωσε μόνο 2600 στίχους ό Καβάφης, δίπλα στο Σολωμό, εντελώς σύστοιχος, αυτό πού λένε, σήμερα, οι κριτικοί της Ευρώπης, ο Καβάφης είναι ένας από τους τρεις μεγαλύτερους ποιητές του 20ου αιώνα, σε παγκόσμια κλίμακα, Άλλη ιστορία κι άλλο θέμα.
Ενώ, λοιπόν, είναι ο κατεξοχήν ποιητής, δε μας έδωσε ποίηση. Νάτη η σύγκρουση!
Ενώ, λοιπόν, είναι ο κατεξοχήν ποιητής, δε μας έδωσε ποίηση. Νάτη η σύγκρουση!
Τελειώνω, γιατί σας κούρασα και λιγάκι με την εικόνα της Φεγγαροντυμένης, αυτή η υπέροχη σύλληψη, πού μας δίνει στον Κρητικό. Η Φεγγαροντυμένη! Πόσοι στη γυναίκα μας ή στην ερωτική μας σύντροφο προσφωνάξαμε και την είπαμε Φεγγαροντυμένη; Είναι μία γυναικεία ομορφιά, πού την πλάθει στο φως του φεγγαριού, μέσα στη θάλασσα, σε ώρα ναυαγίου και στα άγρια μεσάνυχτα και παρουσιάζεται μπροστά από εκείνον το ναυαγό, το φοβερό πολέμαρχο, τον Κρητίκαρο, τον στρατιώτη, πού πάει να πολεμήσει για τη λευτεριά της Κρήτης κι έχει στην αγκαλιά του την αρραβωνιαστικιά του και προσπαθεί να σωθεί από τα κύματα. (Η ζωή μας είναι ένα Scheitern, ένα ναυάγιο, λέει η φιλοσοφία της ύπαρξης σήμερα του Κάρλ Πόππερ). Εκεί, λοιπόν, πού αγωνίζεται μες στη θάλασσα, του παρουσιάζεται η Φεγγαροντυμένη. Θα σας δώσω την εικόνα ολόκληρη, όσο μπορώ, με τους στίχους του ποιητή:
Όμως κοντά στην κορασιά, πού μ' έσφιξε κι εχάρη
εσειόταν τ' ολοστρόγγυλο και λαγαρό φεγγάρι.
καί ξετυλίζει ογλήγορα κάτι πού εκείθε βγαίνει,
κι ομπρός μου ιδού πού βρέθηκε μια φεγγαροντυμένη.
Έτρεμε το δροσάτο φως στη θεϊκιά θωριά της,
στα μάτια της τα ολόμαυρα και στα χρυσά μαλλιά της.
εσειόταν τ' ολοστρόγγυλο και λαγαρό φεγγάρι.
καί ξετυλίζει ογλήγορα κάτι πού εκείθε βγαίνει,
κι ομπρός μου ιδού πού βρέθηκε μια φεγγαροντυμένη.
Έτρεμε το δροσάτο φως στη θεϊκιά θωριά της,
στα μάτια της τα ολόμαυρα και στα χρυσά μαλλιά της.
Εκοίταξε τ' αστέρια, κι εκείνα αναγαλλιάσαν,
και την αχτινοβόλησαν και δεν την εσκεπάσαν.
κι από τo πέλαο, πού πατεί χωρίς να το σουφρώνει,
κυπαρισσένιο ανάερα τ' ανάστημα σηκώνει
και την αχτινοβόλησαν και δεν την εσκεπάσαν.
κι από τo πέλαο, πού πατεί χωρίς να το σουφρώνει,
κυπαρισσένιο ανάερα τ' ανάστημα σηκώνει
Νάτη η κόψη πάλι του σπαθιού, τα κυματάκια, οι κόψεις πού κάνουνε, το ... πού, όπως ο Ιησούς Χρίστος περπατούσε στη θάλασσα, 'χωρίς να το σουφρώνει' απάνω στην κόψη του σπαθιού-
κι ανεί τς αγκάλες μ' έρωτα και με ταπεινοσύνη,
κι έδειξε πάσαν ομορφιά και πάσαν καλοσύνη.
Τότε από φως μεσημερνό ή νύχτα πλημμυρίζει,
κι ή χτίσις έγινε ναός που ολούθε λαμπυρίζει.
Τέλος σ' εμέ που βρισκόμουν ομπρός της μες στα ρείθρα,
καταπώς στέκει στο βοριά η πετρακαλαμήθρα,
όχι στην κόρη, αλλά σ' εμέ την κεφαλή της κλίνει.
την κοίταζα ο βαριόμοιρος, μ' εκοίταζε κι εκείνη.
Έλεγα πως την είχα ιδεί πολύν καιρόν οπίσω,
καν σε ναό ζωγραφιστή με θαυμασμό περίσσο
κάνε την είχε ερωτικό ποιήσει ο λογισμός μου
καν τ' όνειρο, όταν μ' έθρεψε το γάλα της μητρός μου.
ήτανε μνήμη παλαιή, γλυκιά κι αστοχισμένη,
που ομπρός μου τώρα μ' όλη της τη δύναμη προβαίνει.
κι έδειξε πάσαν ομορφιά και πάσαν καλοσύνη.
Τότε από φως μεσημερνό ή νύχτα πλημμυρίζει,
κι ή χτίσις έγινε ναός που ολούθε λαμπυρίζει.
Τέλος σ' εμέ που βρισκόμουν ομπρός της μες στα ρείθρα,
καταπώς στέκει στο βοριά η πετρακαλαμήθρα,
όχι στην κόρη, αλλά σ' εμέ την κεφαλή της κλίνει.
την κοίταζα ο βαριόμοιρος, μ' εκοίταζε κι εκείνη.
Έλεγα πως την είχα ιδεί πολύν καιρόν οπίσω,
καν σε ναό ζωγραφιστή με θαυμασμό περίσσο
κάνε την είχε ερωτικό ποιήσει ο λογισμός μου
καν τ' όνειρο, όταν μ' έθρεψε το γάλα της μητρός μου.
ήτανε μνήμη παλαιή, γλυκιά κι αστοχισμένη,
που ομπρός μου τώρα μ' όλη της τη δύναμη προβαίνει.
Αυτή είναι η περίφημη Φεγγαροντυμένη του Σολωμού.
Ευχαριστώ που με ανεχτήκατε.
Ευχαριστώ που με ανεχτήκατε.
ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ