Μηνάς Παπαγεωργίου (aka Beetlejuice)
Μπορούμε να προβλέψουμε το μέλλον μας με επιστημονικό τρόπο; Υπάρχουν φυσικοί κανόνες που αφορούν την ανθρώπινη δραστηριότητα που μοιάζει να βασίζονται σε γραφικές παραστάσεις; Εχουμε τη δυνατότητα να γνωρίζουμε πότε θα πεθάνουμε; Κι αν ναι, τι γίνεται με τη μοίρα και το πεπρωμένο; Ενας συμπατριώτης μας, ο καθηγητής Θεόδωρος Μόδης, δίνει σε μια αλλιώτική συνέντευξη τις δικές του εμπεριστατωμένες απαντήσεις σε αυτά τα αιώνια ερωτήματα, προκαλώντας ευχάριστα τη σκέψη του αναγνώστη.
Ποιο είναι το είδος των δραστηριοτήτων σας στην Ελβετία;
Από το 1994 που ίδρυσα την συμβουλευτική εταιρία Growth Dynamics επεξεργάζομαι πρακτικές εφαρμογές των νόμων της φύσεως στην αγορά, στην οργάνωση και στρατηγική επιχειρήσεων, στο χρηματιστήριο και γενικά στην πρόβλεψη και την λήψη αποφάσεων. Πελάτες μου είναι εταιρίες, ιδιώτες, εκπαιδευτικά ιδρύματα, ως και η ευρωπαϊκή ένωση μέσω προγραμμάτων όπως το FORMAT (Forecast and Roadmapping for Manufacturing Technologies), σχεδιασμένο να καλλιεργήσει γόνιμες συνεργασίες έρευνας ανάμεσα στη βιομηχανία και τον ακαδημαϊκό κόσμο.
Πριν από μερικά χρόνια κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο σας με τίτλο «Προβλέψεις: Προσεγγίζοντας Επιστημονικά τα Προμηνύματα του Αύριο». Πείτε μας λίγα λόγια για το περιεχόμενό του.
Το βιβλίο χρησιμοποιεί ως βασικό εργαλείο την περιγραφή της φυσιολογικής ανάπτυξης από την περίφημη σιγμοειδή καμπύλη. Λέω περίφημη γιατί εμφανίζεται σε πάρα πολλές πλευρές της καθημερινής ζωής. Παρόλο που αρχικά επινοήθηκε για την περιγραφή πληθυσμών στα είδη της φύσεως μπορεί κάλλιστα να περιγράψει την εξέλιξη πληθυσμών προϊόντων και μεγέθη αγορών. Με πλήθος παραδειγμάτων το βιβλίο μας οδηγεί να κατανοήσουμε ότι άκρως διαφορετικά φαινόμενα διέπονται από κοινούς νόμους ανάπτυξης, και συνεπώς, όταν γνωρίζουμε ένα επαρκές τμήμα της εξέλιξής τους, μπορούμε να προβλέψουμε την υπόλοιπη ιστορία τους.
Αν και ξεκινήσατε να μελετάτε τις… μελλοντολογικές ιδιότητες της σιγμοειδούς καμπύλης κυρίως στο πεδίο των εμπορικών προϊόντων, σύντομα διαπιστώσατε πως είμαστε σε θέση να προβλέψουμε μελλοντικά γεγονότα που αφορούν και φυσικές διεργασίες που σχετίζονται με τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Πώς είναι δυνατόν να συμβαίνει κάτι τέτοιο;
Η σιγμοειδής καμπύλη είναι η οπτική περιγραφή του νόμου της φύσης που διέπει τον ανταγωνισμό, και συγκεκριμένα ανταγωνισμό Δαρβινικής μορφής, δηλαδή την επικράτηση του ισχυρότερου. Εάν αφήσετε ένα ζευγάρι κουνέλια σε ένα περιφραγμένο λιβάδι θα πολλαπλασιαστούν εκθετικά στην αρχή, π.χ., 2, 4, 8, 16, 32, κ.τ.λ., αλλά όταν ο αριθμός τους γίνει τόσο μεγάλος που το γρασίδι αρχίσει να μην επαρκεί, τότε η ανάπτυξη του πληθυσμού θα κοπάσει και στο τέλος ο αριθμός των κουνελιών θα σταθεροποιηθεί γύρω από την χωρητικότητα του οικολογικού αυτού χώρου. Η εξέλιξη του πληθυσμού των κουνελιών στον χρόνο θα έχει διαγράψει μια σιγμοειδή καμπύλη. Οποτεδήποτε έχουμε ανάπτυξη υπό συνθήκες τέτοιου ανταγωνισμού, το μέγεθος του αναπτυσσόμενου είδους ακολουθεί μια σιγμοειδή τροχιά. Αυτό συμβαίνει με τη πώληση προϊόντων τα οποία γεμίζουν τον χώρο τους στην αγορά όπως τα είδη γεμίζουν τον οικολογικό τους χώρο στη φύση.
Το επόμενο βήμα είναι η γενίκευση του ανταγωνισμού. Μπορούμε για παράδειγμα να θεωρήσουμε ότι τα διάφορα μέσα συγκοινωνίας ανταγωνίζονται για να κερδίσουν την προτίμηση των ταξιδιωτών, οι διάφορες πηγές ενέργειας ανταγωνίζονται για να κερδίσουν καταναλωτές, ακόμη και ότι οι διάφορες ασθένειες ανταγωνίζονται για θύματα. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι και όλα τα πιθανά δυστυχήματα ανά πάσα στιγμή ανταγωνίζονται για να πραγματοποιηθούν και το πιο «προικισμένο» την δεδομένη στιγμή γίνεται τελικά πραγματικότης.
Με βάση τα παραπάνω, θα λέγατε πως είναι εφικτό να προβλεφθεί ο θάνατος ενός ανθρώπου που ασκεί πνευματική εργασία, λαμβάνοντας υπ’ όψιν το έργο που μέχρι στιγμής έχει φέρει εις πέρας;
Εχει παρατηρηθεί ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ της παραγωγικότητας/δημιουργικότητας ενός ανθρώπου, και της μακροζωίας του. Οσοι παύουν να παράγουν και να δημιουργούν ενώ έτσι ζούσαν μέχρι τότε, συχνά πεθαίνουν σύντομα μετά την παύση. Η δε παραγωγικότητα ενός καλλιτέχνη ή συγγραφέα είναι ανταγωνιστική διαδικασία και σαν τέτοια εξελίσσεται σύμφωνα με την σιγμοειδή καμπύλη. Οι περισσότεροι πεθαίνουν (από φυσιολογικό θάνατο) όταν η καμπύλη τους έχει συμπληρωθεί τουλάχιστον κατά 90%.
Μπορείτε να αναφερθείτε σε κάποια ενδεικτικά παραδείγματα;
Ο Μότσαρτ, παραδείγματος χάριν, πέθανε από φυσιολογικό θάνατο παρόλο που ήταν μόνο 35 ετών γιατί η καμπύλη του είχε ήδη συμπληρωθεί κατά 91%. Εν αντιθέσει ο ποιητής Πέρσι Σέλλεϋ που πνίγηκε ενώ έκανε ιστιοπλοΐα, όντως πέθανε από δυστύχημα γιατί η καμπύλη του ήταν μόλις 50% πλήρης. Όταν Χέμινγουεϋ αυτοκτόνησε στα 52 του χρόνια είχε σταματήσει ήδη να δημιουργεί για εννέα χρόνια και η καμπύλη του ήταν πλήρως συμπληρωμένη. Βλέποντάς την έτσι η αυτοκτονία του θα πρέπει να ερμηνευτεί ως «φυσιολογικός» θάνατος. Και γενικά μπορούμε να πούμε ότι πριν η σιγμοειδής ενός ανθρώπου φτάσει το 90% αυτός δεν κινδυνεύει άμεσα από φυσιολογικό θάνατο.
Τα προηγούμενα ανοίγουν δίχως αμφιβολία ένα τεράστιο φιλοσοφικό κεφάλαιο που αφορά τις έννοιες της ειμαρμένης και της ελεύθερης βούλησης. Ποια η άποψή σας σχετικά με αυτά;
Η προβλεψιμότητα δεν είναι ασυμβίβαστη με την ελεύθερη βούληση. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον αγώνα της Φόρμουλα Ενα. Δεν είναι πολύ δύσκολο για κάποιον που έχει κλίση στις επιστήμες να καταρτίσει ένα πρόγραμμα υπολογιστή για να βελτιστοποιήσει τις αποφάσεις του οδηγού κατά την διάρκεια του αγώνα. Ανάμεσα στα δεδομένα που χρειάζονται είναι η ισχύς του αυτοκινήτου, ο λόγος των ταχυτήτων, το ολικό βάρος, ο συντελεστής τριβής ανάμεσα στα λάστιχα και στο οδόστρωμα, η λεπτομερής διαδρομή, και μερικοί νόμοι φυσικής, όπως η επιτάχυνση, η φυγόκεντρος δύναμη, κτλ. Στο τέλος ο εκτυπωτής καταγράφει μια-μια όλες τις ενέργειες που θα πρέπει να κάνει ένας οδηγός για να καλύψει τους εκατό γύρους της διαδρομής στο συντομότερο δυνατό χρόνο. Μετά τον αγώνα μπορεί κανείς να παρουσιάσει στον νικητή αυτόν τον κατάλογο ενεργειών και να τον ρωτήσει αν τις εκτέλεσε. Ο νικητής θα ισχυριστεί, βέβαια, ότι ενεργούσε αυτοβούλως, αλλά θα πρέπει να συμφωνήσει ότι αυτό που γράφει το χαρτί είναι εκείνο που έκανε. Διαφορετικά δεν θα είχε νικήσει.
Από την στιγμή που επιλέγει κανείς να αγωνιστεί για την θέση του νικητή, δεν του μένει πολύ ελευθερία. Πρέπει να ακολουθήσει όσο πιο αυστηρά γίνεται τον κατάλογο ενεργειών της βελτιστοποιημένης πορείας. Η μόνη πραγματική επιλογή που του απομένει είναι να μην κάνει λάθει. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι έχει χάσει την ελεύθερη βούληση. Μπορεί ανά πάσα στιγμή να αποφασίσει να κάνει κάτι διαφορετικό· απλούστατα δεν θα νικήσει.
Ενα πολύ ενδιαφέρον κεφάλαιο του βιβλίου σας είχε να κάνει με την εμφάνιση διαφόρων ασθενειών και την… φυσικά (;) «προγραμματισμένη» εξάλειψή τους πριν ο άνθρωπος ξεκινήσει να παράγει αποτελεσματικά εμβόλια ή φάρμακα εναντίον της. Θεωρείτε ότι υπάρχει κάποιος ρυθμιστικός συμπαντικός νους/παράγοντας;
Δεν υπάρχουν ξαφνικές ανακαλύψεις θαυματουργών φαρμάκων. Η κοινωνία επιστρατεύει τις επιστήμες με πρώτη την ιατρική σε έναν αγώνα εναντίον κάθε ασθένειας από την πρώτη ημέρα που αυτή εμφανίζεται. Ο αγώνας αυτός διέπεται από ανταγωνισμό και συνίσταται κυρίως στην απόκτηση γνώσης για το πώς καταπολεμείται η ασθένεια. Διαδικασία εκμάθησης και ανταγωνισμός συνεπάγονται εξέλιξη σύμφωνα με σιγμοειδή καμπύλη. Ιστορικά δεδομένα δείχνουν ότι η καταπολέμηση ασθενειών όπως η διφθερίτιδα και η φυματίωση ακολούθησαν πιστά σιγμοειδής καμπύλες μέχρι το τέλος χωρίς η εμφάνιση αποτελεσματικών φαρμάκων όπως το αντιδιφθεριτικό εμβόλιο και η πενικιλίνη να προκαλέσουν την παραμικρή απόκλιση από την σιγμοειδή πορεία της ασθένειας.
Και φυσικά ούτε τα εμβόλια ούτε άλλες αποτελεσματικές φαρμακευτικές αγωγές αποτελούν στιγμιαίες ανακαλύψεις. Η ιατρική δεν είναι ο μόνος εχθρός μιας αρρώστιας. Η εξασθένηση ασθενειών όπως η διφθερίτιδα και η φυματίωση πρέπει να αποδοθούν επίσης στη βελτίωση των συνθηκών ζωής, της διατροφής της υγιεινής ή και της μόρφωσης. Η ιστορία μιας αποτελεσματικής φαρμακευτικής αγωγής είναι συνυφασμένη με την όλη διαδικασία εξασθένησης μιας ασθένειας. Η βαθμιαία ανακάλυψη των φαρμάκων μπορεί να θεωρηθεί τόσο ως αιτία όσο και ως αποτέλεσμα της σταδιακής διαδικασίας εξάλειψης της ασθένειας.
Υπό αυτή την άποψη η ελπίδα που εκφράστηκε τα πρώτα χρόνια που εμφανίστηκε το AIDS για ένα «μαγικό» φάρμακο ως μοναδικό τρόπο καταπολέμησης της ασθένειας αποτελούσε μια απλοϊκή έκφραση ευσεβούς πόθου. Είχα γράψει στο βιβλίο μου στις αρχές τις δεκαετίας του 1990: « … η ανακάλυψη ενός εμβολίου ή άλλης αποτελεσματικής θεραπείας για το AIDS είναι απίθανη προτού οι αριθμοί δείξουν μια σχετική μείωση στα θύματά του.» Ο ρυθμιστικός συμπαντικός νους/παράγοντας που αναφέρεστε είναι η ίδια η κοινωνία που ασκεί έλεγχο μέσα από ένα συλλογικό ενδιαφέρον προασπίζοντας τη μεγαλύτερη δυνατή επιβίωσή της.
Από την έκδοση του βιβλίου σας μέχρι σήμερα, έχουν προκύψει νέα δεδομένα στην έρευνά σας γύρω από αυτό το ζήτημα;
Η τελική εξέλιξη του AIDS αποτελεί μια από τις επιτυχείς προβλέψεις του βιβλίου μου. Η ασθένεια όχι μόνο δεν έβαλε σε κίνδυνο την ύπαρξη του ανθρωπίνου είδους, όπως μερικοί κινδυνολόγοι πρέσβευαν την εποχή εκείνη, αλλά περιορίστηκε σε λιγότερο από το 2% όλων των θανάτων στις ΗΠΑ όπως είχα προβλέψει, και πράγματι ελαττώθηκε σημαντικά αργότερα παρόλο που δεν ανακαλύφθηκε εμβόλιο ή άλλο «θαυματουργό» φάρμακο.
Είναι πολλές οι επιτυχείς προβλέψεις του βιβλίου. Πριν δέκα χρόνια εξέδωσα στα Αγγλικά την έκδοση«Προβλέψεις – 10 Χρόνια Αργότερα» όπου συγκρίνω τις αρχικές προβλέψεις με τα αποτελέσματα, κάτι που αποφεύγουν συνήθως όσοι κάνουν προβλέψεις. Υπήρξαν όμως και αποκλίσεις από μερικές προβλέψεις που έχουν ίσως περισσότερο ενδιαφέρον γιατί χύνουν φως σε κοινωνικά φαινόμενα. Παραδείγματος χάριν, η κατανάλωση άνθρακα ως πρώτη πηγή ενέργειας σταμάτησε να μειώνεται εις βάρος της κατανάλωσης φυσικού αερίου. Ως αποτέλεσμα η ρύπανση από το διοξείδιο του άνθρακος στην ατμόσφαιρα έχει γίνει πρώτη προτεραιότητα των πρασίνων, εν αντιθέσει με την πυρηνική ενέργεια που ήταν η πρώτη προτεραιότητά τους κατά την δεκαετία του 1980. Από την άλλη πλευρά, η πυρηνική ενέργεια, της οποίας ο ρυθμός ανάπτυξης έχει κατέβει σε «φυσιολογικά» όρια, μπορεί έτσι να συνεχίσει τον κύκλο της χωρίς διαμαρτυρίες από τους πράσινους.
Μια άλλη συνέπεια της έλλειψης επαρκούς φυσικού αερίου στην αγορά, είναι η καθυστέρηση της τεχνολογίας κατασκευής υπερηχητικών αεροσκαφών που το χρειάζονται. Σημειωτέον ότι όπως οι σιδηρόδρομοι καίγανε ξύλο τα πρώτα χρόνια, παρόλο που το κατεξοχήν καύσιμό τους ήταν ο άνθρακας, έτσι και η αεροπορία καταναλώνει τώρα βενζίνη, ενώ το κατεξοχήν καύσιμό της θα είναι κάποιο αέριο σε υγρή μορφή· πιθανότατα πρώτα φυσικό αέριο και κατόπιν υδρογόνο.
Θεωρείτε ότι υπάρχουν και άλλου είδους ερευνητικά πεδία τα οποία στο μέλλον θα μπορούσαν να απαντήσουν σε αιώνια κοσμολογικά ερωτήματα του ανθρώπου;
Στο μέλλον η έρευνα θα πρέπει να στηριχτεί σε διασταύρωση επιστημών. Οπως βλέπουμε σήμερα την εμφάνιση κλάδων σαν τη βιοφυσική, τη βιοχημεία, την κοινωνιοβιολογία, την κοινωνική οικολογία, και την οικολογική οικονομία, θα πρέπει να οραματιστούμε τη διασταύρωση περισσοτέρων επιστημών. Η έρευνα του μέλλοντος δεν μπορεί να στηρίζεται σε γνώμες απομονωμένων εξειδικευμένων επιστημόνων, αλλά να υιοθετεί μια ολιστική προσέγγιση για την κατανόηση των θεμελιωδών προβλημάτων του ανθρώπου.
Θα μπορούσαμε να κάνουμε μια πρόβλεψη αναφορικά με την εξελικτική πορεία της ίδιας της ανθρωπότητας, βασιζόμενοι στην τεχνολογική πρόοδο των τελευταίων αιώνων;
Η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογικής προόδου τους τελευταίους αιώνες εγείρει στοχασμούς και ανησυχίες. Θα έχετε ακούσει για το κίνημα της «Ανωμαλίας», στα Αγγλικά Singularity. Πρόκειται για αυτούς που πιστεύουν ότι ο επιταχυνόμενος ρυθμός τεχνολογικής προόδου θα φτάσει στα άκρα μέχρι το 2045, δημιουργώντας ένα νέο είδος υπερανθρώπων για τους οποίους εμείς οι άνθρωποι θα είμαστε όπως οι πίθηκοι είναι για εμάς!
Δεν αμφισβητώ ότι ο ρυθμός τεχνολογικής προόδου επιταχύνεται. Ημουν εγώ που πρώτος κατάφερα να συλλέξω στοιχεία από 13 αξιόπιστες πηγές για τα 25 πιο σημαντικά ιστορικά ορόσημα (σημεία καμπής) στην εξέλιξη της ανθρωπότητας. Ορόσημα όπως η εμφάνιση της ζωής, της ομιλίας, της τεχνικής να ανάβεις φωτιά, της γεωργίας, της γραφής, της δημοκρατίας, της τυπογραφίας, της βιομηχανικής επανάστασης, της πυρηνικής ενέργειας, του DNA, του Ιντερνέτ, κ.τ.λ. Τέτοια σημεία καμπής εμφανίστηκαν όλο και συχνότερα όσο πλησιάζαμε το παρόν. Οι υπερασπιστές της «Ανωμαλίας» ισχυρίζονται ότι ο εκθετικός αυτός ρυθμός ανάπτυξης θα διατηρηθεί στο μέλλον και θα κάνει να παρουσιάζονται κοσμοϊστορικά σημεία καμπής στη εξέλιξη του κόσμου όλο και συχνότερα. Μετρώντας από το 2000, θα πρέπει να εμφανιστούν τέτοια γεγονότα σε διαστήματα 9, 6, 3, 2, 1 … χρόνων και μετά φτάνουμε στην «Ανωμαλία»!
Εάν όμως προσεγγίσουμε τα 25 «κανονικά» κοσμοϊστορικά ορόσημα με μια σιγμοειδή καμπύλη – πράγμα πολύ πιο φυσιολογικό από την εκθετική καμπύλη – τότε γεγονότα τέτοιας ολκής αναμένονται με φθίνουσα συχνότητα, ήτοι σε διαστήματα 33, 78, 146, … χρόνων από το 2000, το οποίο συνεπάγεται ότι επί του παρόντος διανύουμε μια μοναδική εποχή όπου ο ρυθμός αλλαγής της καθημερινής ζωής είναι μέγιστος. Σύμφωνα λοιπόν με μια φυσιολογική εξέλιξη αλλαγής, τα παιδιά μας και τα παιδιά των παιδιών μας θα ζήσουν λιγότερο τρικυμιώδεις ζωές.
Εχω πολλά επιχειρήματα υπέρ μιας σιγμοειδούς έναντι μιας εκθετικής συνέχισης της εξέλιξης στην αλλαγή της ζωή μας που τα εκθέτω στον δικτυακό μου τόπο www.growth-dynamics.com. Το πιο υπαρξιακό όμως επιχείρημα είναι ότι παρ’ όλη την πληθώρα προσφάτων επιστημονικών επιτευγμάτων, δεν έχουμε δει/αναγνωρίσει ακόμα το κοσμοϊστορικό σημείο καμπής του 2009 και ούτε έχουμε προμηνύματα για εκείνο του 2015. Σημειωτέον ότι με τα δύο προηγούμενα – πυρηνική ενέργεια/τρανζίστορ/DNA και Ιντερνέτ/sequencing of the human genom, 50 και 5 χρόνια πριν το 2000 αντιστοίχως – η κοσμοϊστορική τους σημασία είχε αναγνωρισθεί παρευθύς με την επίτευξή τους, και για την πυρηνική ενέργεια μάλιστα προτού καν αυτή επιτευχθεί.
Who is Who: Ο Θεόδωρος Μόδης σπούδασε ηλεκτρολόγος μηχανικός (Bachelor, Master’s) και στη συνέχεια φυσικός (Ph.D.) στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης. Εργάσθηκε δεκαπέντε χρόνια ως ερευνητής στα πειράματα σύγκρουσης στοιχειωδών σωματιδίων στο Εθνικό Εργαστήριο Brookhaven και στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών (CERN), διδάσκοντας παράλληλα (1977-1984) στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης. Από το 1984 μεταπήδησε στο τμήμα Management Science της Digital Equipment Co. και ασχολήθηκε με ποσοτικές μεθοδολογίες προβλέψεων κοινωνικού και εμπορικού ενδιαφέροντος. Εχει διδάξει στα σχολεία διαχείρισης επιχειρήσεων INSEAD (Γαλλία), IMD (Ελβετία), και DUXX (Μεξικό). Το 1994 ίδρυσε την Growth Dynamics, μια συμβουλευτική εταιρεία για στρατηγική πρόβλεψη και διαχείριση επιχειρήσεων. Εχει δημοσιεύσει πάνω από 100 άρθρα σε επιστημονικά έντυπα και περιοδικά επιχειρήσεων, και επτά βιβλία που έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες. Ζει στο Λουγκάνο της Ελβετίας.
Σημείωση: Η συνέντευξη αυτή του Μηνά Παπαγεωργίου δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο Σαββατιάτικο περιοδικό του Ελεύθερου Τύπου, τα “Φαινόμενα”.
ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ