Αρχαϊκή κόρη. Οι γυναίκες είχαν καίρια θέση στην σπαρτιατική κοινωνία και οι Λακεδαιμόνιες μητέρες συνέβαλαν αποφασιστικά στη διαμόρφωση των ακαταμάχητων μαχίμων της πόλης.
Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η εορτή των «γυμνοπαιδιών» που γινόταν κάθε χρόνο στην Σπάρτη, περί τα μέσα του καλοκαιριού (τον μήνα Εκατομβαιώνα, που αντιστοιχεί στον Ιούλιο). Τα αγόρια ετοιμάζονταν για αυτή την εορτή που περιελάμβανε αθλητικούς αγώνες και γινόταν προς τιμήν των αδερφών Απόλλωνα και Αρτέμιδος, της μητέρας τους Λητούς και του Διονύσου. Από την χρονιά της πεντηκοστής ένατης Ολυμπιάδας (544 π.Χ.) η εορτή των γυμνοπαιδιών τιμούσε εκτός από αυτούς τους θεούς, και τους νεκρούς της Σπάρτης που έπεσαν στη λεγόμενη «μάχη των προμάχων» για την απόσπαση της Θυρεάτιδας από τους Αργείους.
Οι Σπαρτιάτες σταματούσαν τον πόλεμο κατά την διάρκεια αυτής της εορτής στην οποία συμμετείχαν και κορίτσια, καθώς και ενήλικες άνδρες. Κατά τον χορό που συνόδευε την εορτή, τα αγόρια πραγματοποιούσαν ασκήσεις γυμναστικής οι οποίες αναπαριστούσαν τα αθλήματα της πάλης και του παγκρατίου. Ταυτόχρονα τραγουδούσαν ως παιάνες τα ποιήματα του Αλκμάνα και του Θαλή προς τιμήν των πεσόντων ανδρών της Σπάρτης. Ο Πλάτων επισημαίνει ότι στις γυμνοπαιδίες γίνονταν «δειναί καρτερήσεις», παρατήρηση η οποία δείχνει το επίπεδο της σκληρής εκγύμνασης. Νεότεροι ερευνητές θεωρούν ότι οι γυμνοπαιδίες δεν είχαν συμβολικό χαρακτήρα αλλά ουσιαστικά αγωνιστικό.Ο αγώνας που χρειαζόταν τη μεγαλύτερη ψυχική αντοχή ήταν αυτός της «διαμαστίγωσης», δηλαδή ο διαγωνισμός αντοχής στον πόνο. Οι διαγωνιζόμενοι ήταν έφηβοι Σπαρτιάτες εκπαιδευόμενοι που μαστιγώνονταν μπροστά σε θεατές. Ανάμεσα σε αυτούς βρίσκονταν οι γονείς των αγοριών που τα ενεθάρρυναν να αντέξουν τον πόνο ή τα απειλούσαν όταν τα έβλεπαν να λιποψυχούν (Λουκιανός). Μερικές φορές συνέβαινε το μοιραίο, ο θάνατος λόγω του μαστιγώματος (όπως μας πληροφορεί ο Πλούταρχος στον Βίο του Λυκούργου). Η νίκη σε αυτό το αγώνισμα υπέρτατης καρτερίας και αντοχής, ψυχικής και σωματικής, ήταν εξαιρετικά τιμητική. Οι νικητές καλούντο «βωμονίκες» και η πολιτεία έστηνε τους ανδριάντες τους σε δημόσια μέρη έτσι ώστε να τους βλέπουν όλοι και να παραδειγματίζονται από το κουράγιο τους.
Το Ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος στη Σπάρτη.
-
Ο Ξενοφών στο έργο του για την πολιτεία των Λακεδαιμονίων, αναφέρει έναν άλλο διαγωνισμό μαστιγώματος για τους έφηβους Σπαρτιάτες. Σε αυτόν τον αγώνα, τοποθετούνταν στον βωμό της Ορθίας Αρτέμιδος πολλά κομμάτια τυριού τα οποία φρουρούσαν μαστιγοφόροι άνδρες. Ο σκοπός των διαγωνιζόμενων αγοριών ήταν να αρπάξουν όσα πιο πολλά κομμάτια τυριού μπορούσαν, αποφεύγοντας ή υπομένοντας τα χτυπήματα των μαστιγοφόρων. Νικητής ανακηρυσσόταν ο έφηβος που είχε συγκεντρώσει τα περισσότερα κομμάτια τυριού. Ο σκοπός αυτού του αγώνα ήταν ο ίδιος με την άτυπη διάθεση των κρατικών αποθηκών προς κλοπή τροφίμων από τους νεαρούς Σπαρτιάτες: η εξάσκηση τους στο να εξασφαλίζουν την τροφή κάτω από οποιεσδήποτε αντίξοες συνθήκες.
Υπήρχαν και ομαδικά αθλήματα, όπως ένας αγώνας που διεξαγόταν με χρήση σφαίρας ανάμεσα σε ομάδες που καλούντο «σφαιρέες». Επρόκειτο για ένα είδος αθλήματος το οποίο έμοιαζε με το σημερινό αμερικανικό ποδόσφαιρο. Ένα άλλο ομαδικό αγώνισμα ήταν η εικονική μάχη ανάμεσα σε δύο βουές ή δύο «ίλες», η οποία όμως διέφευγε συχνά από τον χαρακτήρα της αναπαράστασης, γινόμενη αρκετές φορές αιματηρή. Η ίλη ήταν ομάδα αποτελούμενη από αγόρια διαφόρων ηλικιών. Ο θεσμός αυτός συνυπήρχε με τις αγέλες ή βουές. Ενώ στις τελευταίες τα αγόρια έπρεπε να είναι συνομήλικα, στις ίλες δεν υπήρχε περιορισμός ηλικίας. Είναι άγνωστος ο αριθμός των μελών των αγελών και των ιλών. Μόνο για την δεύτερη υπάρχει η εκτίμηση ότι αποτελείτο από δώδεκα αγόρια, ένας αριθμός κατάλληλος για την ισορροπία μεταξύ του ελέγχου τους και της επιτυχίας της εκπαίδευσης.
Η πειθαρχία ήταν ένα ακόμη βασικό στοιχείο που παρείχε η σπαρτιατική αγωγή στους εκπαιδευόμενους. Ο νεαροί Σπαρτιάτες μάθαιναν να μην διαφωνούν με τους ανωτέρους του, να μην απειθαρχούν στις διαταγές τους και να μην αμφισβητούν ή να αγνοούν τους νόμους που θέσπισε ο Λυκούργος. Η πειθαρχία και η πίστη στην κρίση του ανώτερου του, διοικητή, αξιωματικού ή πρεσβύτερου οπλίτη-πολίτη, ήταν θεμελιώδες στοιχείο για την εξέλιξη του νέου πολεμιστή της Σπάρτης αλλά και για τους ενήλικες άνδρες της. Ωστόσο, αυτό το χαρακτηριστικό δεν κατέπνιγε την ιδιωτική πρωτοβουλία του Σπαρτιάτη σε κρίσιμες πολεμικές στιγμές. Ο οπλίτης της Σπάρτης μπορούσε να είναι μια πολεμική μηχανή που υπάκουε τυφλά στις επιταγές των εφόρων, των βασιλέων και των πολεμάρχων, ή διαφορετικά –όποτε χρειαζόταν– να είναι μια αυτοτελής μαχητική μονάδα, ικανός να πάρει αμέσως κρίσιμες αποφάσεις, να οργανώσει και να ηγηθεί νεότερων ή πιο άπειρων πολεμιστών (πχ από τις άλλες πελοποννησιακές πόλεις). Αυτό το θαυμαστό προτέρημα, το οποίο ελάχιστοι πολεμιστές της παγκόσμιας Ιστορίας διέθεταν, οφειλόταν στην σπαρτιατική στρατιωτική εκπαίδευση. Η ενθάρρυνση της κλοπής τροφίμων από τις κρατικές αποθήκες καθώς και οι άλλες σχετικές ασκήσεις, έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη αυτής της πρωτοβουλίας.
Εντυπωσιακή αναπαράσταση Σπαρτιατών οπλιτών από τον Αυστραλιανό Σύλλογο Μελετών Αρχαιων Οπλιτικόν (Ancienthoplitikon) της Μελβουρνης. Εκτός από τα άλλα στοιχεία, αποδίδονται και τα δύο είδη λοφίων: το εγκάρσιο και το συνηθέστερο ‘κάθετο’. Οι οπλίτες κρατούν τα δόρατα τους σε “χαμηλή λαβή”.
-
Ο Σπαρτιάτης οπλίτης ήταν εξίσου επίλεκτος στο πεδίο της μάχης και στον τομέα της επιβίωσης, ακόμη κι αν απέμενε τελείως μόνος του σε εχθρικό έδαφος. Οι περίφημοι «Μύριοι» Έλληνες μισθοφόροι επιβίωσαν στην καρδιά της περσικής αυτοκρατορίας μετά τον θάνατο του εργοδότη τους Κύρου του Νεότερου –παρά την επαίσχυντη εξόντωση των αρχηγών τους με δόλο–, διέσχισαν μια τεράστια απόσταση μέσα από εχθρικά εδάφη και εντέλει διασώθηκαν επιτελώντας έναν από τους μεγαλύτερους άθλους όλων των εποχών. Όλα αυτά τα κατάφεραν χρησιμοποιώντας τις σπαρτιατικές μεθόδους, τις οποίες διδάχτηκαν από τον αρχικό διοικητή τους, Κλέαρχο. Αυτό το γνώρισμα που ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένο στους Σπαρτιάτες, δεν ανήκε μόνο στους «ομοίους» της πόλης αλλά και στους άλλους Λακεδαιμόνιους, όπως φαίνεται από τα στρατιωτικά έργα του Λύσανδρου, του Γυλίππου (διοικητή των Συρακουσίων εναντίον των Αθηναίων κατά τη Σικελική εκστρατεία) , του Ξανθίππου (αναμορφωτή του Καρχηδονιακού στρατού κατά τον Α΄ Καρχηδονιακό πόλεμο) κ.α. οι οποίοι δεν ήταν «όμοιοι» (Σπαρτιάτες πολίτες) αλλά υπομειονες, μόθακες ή άλλοι Λακεδαιμόνιοι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της σπαρτιατικής στρατιωτικής πρωτοβουλίας που έφτανε στα όρια της ανυπακοής, ήταν η άρνηση δύο Σπαρτιατών πολέμαρχων να εκτελέσουν τον ελιγμό που τους υπέδειξε ο βασιλέας Άγις στη μάχη της Μαντίνειας (418 πΧ), επειδή θεώρησαν ότι η δική τους εκτίμηση ήταν ορθότερη. Όμως τέτοιες περιπτώσεις ήταν μεμονωμένες, ανήκαν σε ‘πολέμαρχους’ (ανώτερους αξιωματικούς) και δεν επηρέασαν αρνητικά τις πολεμικές αναμετρήσεις της Σπάρτης. Σε γενικές γραμμές ο Σπαρτιάτης ήταν υπάκουος και πειθαρχημένος.
Η πνευματική αγωγή των Σπαρτιατών εφήβων υστερούσε έναντι αυτής των Αθηναίων, αλλά ήταν μάλλον ανώτερη από αυτήν που έδιναν πολλά άλλα ελληνικά κράτη στους νέους τους. Ο έφηβος διδασκόταν γραφή και ανάγνωση, άκουγε διηγήσεις για πολεμικά κατορθώματα από τους πρεσβύτερους και μάθαινε ποιήματα με πατριωτικό και ηθικοπλαστικό χαρακτήρα. Επίσης διδασκόταν το περίφημο «λακωνίζειν» όπως έγινε γνωστό στους άλλους Έλληνες, δηλαδή το να εκφράζονται με συντομία και ακρίβεια, αποπνέοντας παράλληλα ετοιμότητα και πνεύμα με τα λεγόμενα τους («το λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν»). Ο παιδονόμος, ή άλλοι πρεσβύτεροι πολίτες, παρακολουθούσαν τις συζητήσεις των νέων κατά την διάρκεια των γευμάτων και της ανάπαυσης, παρεμβαίνοντας και υποδεικνύοντας τα λάθη και την ορθή έκφραση. Αν έβλεπαν ότι κάποιος νέος δεν απαντούσε ή απαντούσε ακατάλληλα σε ένα πείραγμα ή ένα ισχυρισμό κάποιου άλλου συνεκπαιδευόμενου του, τότε τον έψεγαν ή τον τιμωρούσαν.
Ηταν φυσικό αυτό το εκπαιδευτικό σύστημα να ‘παράγει’ τους ακαταμάχητους οπλίτες στους οποίους στηρίχθηκε επί αρκετούς αιώνες το μεγαλείο της Σπάρτης. Κατά την διάρκεια των πολέμων της Σπάρτης εναντίον της Θήβας, περί το τέλος της ηγεμονίας της πρώτης, συνέβη ένα επεισόδιο το οποίο δείχνει σε μεγάλο βαθμό ποιοι ήταν οι Σπαρτιάτες. Οι Πελοποννήσιοι σύμμαχοι τους δήλωσαν στον βασιλιά Αγησίλαο ότι δεν ήθελαν πλέον να ακολουθούν τους Σπαρτιάτες στις εκστρατείες τους και να τελούν υπό την ηγεμονία τους. Ο λόγος τον οποίο επικαλέστηκαν, ήταν ότι οι σύμμαχοι διέθεταν για τους πολέμους της Πελοποννησιακής συμμαχίας πολλούς στρατιώτες ενώ οι Σπαρτιάτες παρέτασσαν λίγους. Τότε ο Αγησίλαος διέταξε τους Σπαρτιάτες και τους συμμάχους τους να καθήσουν ξεχωριστά η μια ομάδα από την άλλη. Έπειτα διέταξε τους κεραμοποιούς να σηκωθούν όρθιοι. Μερικοί σύμμαχοι σηκώθηκαν ενώ κανένας Σπαρτιάτης δεν έκανε το ίδιο. Στην συνέχεια κάλεσε να σηκωθούν από την θέση τους οι μαραγκοί. Κάποιοι από τους συμμάχους στάθηκαν όρθιοι. Κανένας Σπαρτιάτης δεν σηκώθηκε. Μετά ο Αγησίλαος διέταξε να σηκωθούν οι σιδηρουργοί, έπειτα οι κτίστες, έπειτα οι έμποροι, ώσπου ανέφερε όλα τα επαγγέλματα των αρχαίων Ελλήνων. Όταν τελείωσε, σχεδόν όλοι οι σύμμαχοι στέκονταν όρθιοι. Αντίθετα όλοι οι Σπαρτιάτες κάθονταν στην θέση τους. Αυτό ήταν επόμενο, επειδή η σπαρτιατική πολιτική και στρατιωτική οργάνωση, τούς απαγόρευε να εξασκούν οποιοδήποτε επάγγελμα, πέρα από την μόνιμη προετοιμασία για πόλεμο. Τότε ο Αγησίλαος στράφηκε προς τους Πελοποννήσιους συμμάχους και τους είπε εύθυμα: «Είδατε λοιπόν άνδρες, πόσους περισσότερους πολεμιστές από εσάς στέλνει η Σπάρτη στον πόλεμο!»
Λεπτομερές διάγραμμα στο οποίο αποδίδονται το πολίτευμα, οι θεσμοί και οι τάξεις του κράτους των Λακεδαιμονίων.
-
Στις ημέρες μας, οι περισσότεροι στρατιωτικοί ειδικοί θεωρούν τους κλασσικούς Σπαρτιάτες οπλίτες ως το πρώτο σώμα πραγματικών επίλεκτων στρατιωτών στην παγκόσμια Ιστορία. Αυτή η διαπίστωση δεν προκαλεί έκπληξη. Σχεδόν το μόνο κριτήριο για τον χαρακτηρισμό του Σπαρτιάτη άνδρα ως καλού ή κακού, εξαρτάτο από την συμπεριφορά του στον πόλεμο. Αυτό που δεν έπρεπε ποτέ να συμβεί, ήταν να λιποψυχήσει στη μάχη. Ολόκληρο το κοινωνικό και πολιτικό σύστημα της πόλης – ακόμη και οι γονείς, η σύζυγος και τα παιδιά του Σπαρτιάτη – υποστήριζε αυτόν τον θεμελιώδη κανόνα της πόλης, προτιμώντας τον θάνατο του γιου, του αδελφού, του πατέρα και του συζύγου στην μάχη παρά τη ντροπιαστική υποχώρηση του και τη θλιβερή ζωή ενός «τρέσα» (δειλού, εκείνου που τρέμει) η οποία περίμενε αυτόν και την οικογένεια του. Είναι χαρακτηριστικό ότι την επόμενη ημέρα μετά από την σπαρτιατική ήττα στα Λεύκτρα (371 π.Χ.), όσοι είχαν χάσει μέλη της οικογένειας τους στην μάχη κυκλοφορούσαν καλοντυμένοι, περιποιημένοι και με χαρμόσυνο ύφος ενώ όσοι δεν είχαν νεκρούς ήταν σκυθρωποί και θλιμμένοι. Αυτή η ψυχολογία που υπερέβαινε τα ανθρώπινα όρια, σε συνδυασμό με την απαράμιλλη εκπαίδευση, τον προσεγμένο εξοπλισμό, τις υψηλού επιπέδου τακτικές και οργάνωση, δημιούργησε την ακαταμάχητη πολεμική μηχανή που υπήρξε ο σπαρτιατικός στρατός.
-
-
ΠΗΓΕΣ
(1) Ξενοφών: ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1996
(2) Πλούταρχος : ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα.
(3) Αριστοτέλης : ΠΟΛΙΤΙΚΑ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα.
(4) Διόδωρος ο Σικελιώτης : ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1998
(5) Chrimes K.M.T. : SPARTA. A RE-EXAMINATION OF THE EVIDENCE, Manchester 1949
(6) Σταμέλος Χ.: Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΣΠΑΡΤΙΑΤΩΝ.
ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ