Κινούμενη στις περιοχές του ασυνείδητου αυτή η ενέργεια επιδέχεται πολλών συνειδητών ή ασυνείδητων μετασχηματισμών. Τόσο ο χώρος, το ασυνείδητο, όσο και οι διαδικασίες μετασχηματισμού και οι επιπτώσεις τους στην καθημερινή μας πραγματικότητα είναι από μακρού χρόνου πεδίο επιστημονικής παρατήρησης. Όσο για την ενέργεια, αυτή υπάρχει άφθονη εκεί έξω και μέσα μας. Ενέργεια ουσιαστικά ουδέτερη στη φύση της αλλά libido, δηλαδή δημιουργική ζωική ενέργεια όταν ωθεί την ανθρώπινη ύπαρξη σε στην εξελικτική πράξη της ζωής και destrudo, καταστροφική, μανική και εντροπική βιολογική ροπή που ωθεί στην καταστροφή και τον θάνατο[2].
Τούτη τη δύναμη που η λαμπρή διάνοια του Φρόιντ προσδιόρισε στην ερωτική δύναμη, στην ενέργεια του ερωτισμού και εκεί συγκέντρωσε τις δημιουργικές και τις καταστροφικές της δυνατότητες, καθώς ο έρωτας, να θυμίσουμε, για τον ψυχολόγο είναι μια πράξη θανάτου και εγκατάλειψης του εαυτού, ο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ, θεώρησε πως δεν μπορεί να περιοριστεί στην ερωτική πράξη, στον ανθρώπινο ερωτισμό και τους συμβολισμούς του. Παρατήρησε επίσης πως συνδέεται με μια διαδικασία εσωτερικών μετασχηματισμών, που εκδηλώνονται καθημερινά στα όνειρά μας, την ψυχική μας διάθεση και την τέχνη.![]()
Βέβαια η τέχνη στις περισσότερες περιπτώσεις η τέχνη και η κριτική της ανάλυση αποδίδει με αμεσότερο τρόπο τη μεταφορική χρήση των όρων destrudoκαι libido, καθώς και του μεταξύ τους αγώνα[3], όπως επίσης και τους τρόπους με τους οποίους αντανακλούν το δυναμικό τους στο άτομο και το κοινωνικό του περιβάλλον[4]. Η ίδια η ζωή είναι έρωτας σε κάθε όψη της, θα έλεγε ο ποιητής, ένα απροσμέτρητο πλήθος καθημερινής έλξης και απώθησης που καθοδηγεί τα βήματά μας στη δημιουργία ή την καταστροφή, θα έλεγε ο ψυχολόγος. Το libidoείναι η βασική δύναμη για το χτίσιμο και τη μεταστοιχείωση του πολιτισμού θα έλεγε ο ανθρωπολόγος, η βασική βιολογική δύναμη με τις εξελικτικές και εντροπικές διαδικασίες της θα έλεγε ο βιολόγος. Η θεραπευτική δύναμη της συνολικής οντότητας θα έλεγε ένας γιατρός. Όλοι μα όλοι συμφωνούν ότι το λίμπιντο είναι βασικό θεμέλιο της ζωής.
Το λίμπιντο, λοιπόν, είναι η κατευθυντήρια δύναμη της προσωπικότητας. Είναι μια βιολογική ζωική ενέργεια που συγκεντρώνεται όταν χρειάζεται να επιλυθούν διαφορετικά προβλήματα της καθημερινότητας, όταν επίσης χρειάζεται το ανθρώπινο πλάσμα να δημιουργήσει. Για τον Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ, το λίμπιντο είναι η δημιουργική δύναμη ζωής που οδηγεί σε μια διαρκή ψυχολογική ανάπτυξη του ατόμου, όταν ασχολούμαστε με δραστηριότητες όπως ο έρωτας, ο ύπνος, η μελέτη, το περπάτημα και η ομιλία. Όλες αυτές οι καθημερινές ανάγκες απαιτούν ενέργεια και το λίμπιντο είναι η δεξαμενή της ενέργειας για όλες τις φυσικές, ψυχολογικές και πνευματικές ανάγκες μας. Ενώ για τον Φρόιντ το λίμπιντο είναι η βασική σεξουαλική επιθετική δύναμη ή ενέργεια, για τον Γιουνγκ η ενέργεια του libido είναι η ενέργεια που απαιτείται για το σύνολο της ζωής, όχι κατʼ ανάγκη περιορισμένη στο σεξ και την επιθετικότητα.
Το συμβολικό επίπεδο![]()
Ο άνθρωπος έκλεψε τη φωτιά καθοδηγούμενος από τη δύναμη του libido και αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία για να αντιληφθούμε τούτη την πρωταρχική ενέργεια σαν θεμέλιο κάθε διαδικασίας μεταστοιχείωσης του πολιτισμού. Είναι μια ατομική και συλλογική ενέργεια ταυτόχρονα που έχει τη δυνατότητα να παράγει πολιτισμό, ακόμη και να εγκαθιδρύσει εντροπικές τάσεις και καταστροφή ενός πολιτισμικού συστήματος, όταν αυτό πάψει να δημιουργεί προϋποθέσεις έκφρασης της libido. Η πτώση των μεγάλων αυτοκρατοριών, το σβήσιμο πολιτισμών του παρελθόντος και η στενή παρακολούθηση των αιτιών που οδήγησαν σε πνευματική και υλική παρακμή μεγάλα πολιτισμικά συστήματα, επιβεβαιώνουν αυτή την απλή, βασική, αλλά και ταυτόχρονα περίπλοκη δύναμη που καθοδηγεί ένα σύστημα στον κύκλο γέννηση, ανάπτυξη, παρακμή και θάνατος.
Τούτη η βασική ενέργεια, την οποία συμβολίζει ο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ με τον ήλιο σε όλα τα επίπεδα της συμβολικής του έκφρασης είναι ανεξάρτητη από την ατομική έκφραση. Ενυπάρχει στο άτομο, αλλά και είναι διάχυτη στο σύμπαν ως περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Είναι τόσο ανεξάρτητη από την ατομική μας ύπαρξη όσο και ο ήλιος που προσπαθούμε να κοιτάξουμε κατάματα, αναγνωρίζοντας ενδόμυχα μια συγγένεια με τη βασική βιολογική αιτία της ύπαρξής μας.
Δεν υπάρχει ήλιος; Δεν υπάρχει ζωή. Δεν υπάρχει φωτιά; Δεν υπάρχει πολιτισμός. Ωστόσο, στο μυθικό του παρελθόν ο άνθρωπος κρύβει μια προμηθεϊκή λάμψη. Καθοδηγημένος σωστά από το βασικό ένστικτο της ζωής έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς χτίζοντας τη βασική αλληγορία που φωτίζει το μονοπάτι της ατομικής του εξέλιξης. Η πράξη της κλοπής και της οικειοποίησης της θεϊκής δύναμης, του tabu, αυτού που είναι απαγορευμένο για τον άνθρωπο είναι μια πράξη εξέγερσης, προς την κατεύθυνση της ηρωικής περιπέτειας.
Στη Ριγκ Βένταο ήρωας Ματαρίσβαν ανέκτησε τη φωτιά που ήταν κρυμμένα από την ανθρωπότητα[5]. Ένα άλλο παράδειγμα από την ελληνική μυθολογία είναι ο Προμηθέας. Σε ένα μύθο των Αλγκονκίν ο Λαγός έκλεψε για τον άνθρωπο τη φωτιά από ένα γέροντα και τις δύο κόρες του[6]. Με τη σειρά του ο Μάουι, στον Πολυνησιακό μύθο, έκλεψε τη φωτιά για το ανθρώπινο γένος από τους Μάντεν[7], ενώ στο βιβλίο του Ενώχ οι πεπτωκότες άγγελοι και ο Αζαζήλ διδάσκουν το ανθρώπινο γένος να χρησιμοποιεί τα εργαλεία και τη φωτιά[8]. Η εγκατάλειψη της ασφάλειας της κοινωνικής μήτρας, του ασφαλούς περιβάλλοντος μέσα στο οποίο αναπτυσσόμαστε, για την επίτευξη ενός άθλου, άρα της προώθησης της κοινωνίας σε ένα επίπεδο μετασχηματισμού και εξέλιξης, παράγεται εξαιτίας μιας ώθησης, της ώθησης του libido. Του ατομικού libido που μας οδηγεί σε καθημερινές υπερβάσεις, ακόμα και όταν όλα γύρω μας φαινομενικά γκρεμίζονται. Άλλωστε αυτή είναι και η μεγάλη ελπίδα πίσω από το φαινόμενο της παρακμής και του θανάτου. Η γέννηση σε ένα άλλο υψηλότερο επίπεδο. Το libido είναι εκεί, για να μας θυμίζει ότι η ανθρωπότητα δεν είναι μόνη και απροστάτευτη, έτσι όπως πιστεύει συνήθως μέσα στην γκριζάδα και την απελπισία που της γεννούν εξωγενείς δυνάμεις.
Η γονεϊκή δύναμη του ήλιου, η θεραπευτική δύναμη και η ενέργεια της φλόγας είναι πάντα παρούσα. Ενεργεί στον χώρο του ασυνείδητου και παράγει νέες ωθήσεις, νέους άθλους για να κατακτήσουμε, νέα ζεστασιά για να νιώσουμε πως δεν είμαστε μόνοι αλλά τμήμα μιας συνολικής διαδικασίας μετασχηματισμού. Και τούτο έχει σήμερα παρά ποτέ πολύ μεγάλη σημασία.
Ο ρόλος της ενέργειας του libido στη σύγχρονη εποχή![]()
Σε μια αδιαμφισβήτητη παγκόσμια κρίση, τα αποτελέσματα της οποίας ήδη βιώνουμε σε καθημερινό επίπεδο σε παγκόσμιο επίπεδο και στη χώρα μας, μέσα από την κατάρρευση του παρόντος πολιτισμικού συστήματος, η ανθρωπότητα θα έπρεπε να περιμένει μια νέα γέννηση μια νέα ελπίδα, νέες μορφές που πρέπει να πληρωθούν με τη βασική ενέργεια της δημιουργίας και να παράγουν νέους πολιτισμούς.
Για μην είμαστε, λοιπόν, κοντόφθαλμοι, θα έπρεπε ως ανθρώπινες υπάρξεις, ως τμήματα ενός πολιτισμικού συστήματος, ως απλοί πολίτες μιας κοινωνίας που δοκιμάζεται να περιμένουμε πολύ σύντομα απʼ ό,τι δείχνουν οι περιστάσεις τη χαραυγή ενός διαφορετικού μέλλοντος. Πιθανώς, θα εκπλαγούμε από το πόσο διαφορετικό μπορεί να αποδειχθεί αυτό το μέλλον, γιατί η τάση αυτής της βασικής ζωικής ενέργειας είναι προς την κατεύθυνση της δημιουργίας και του φωτός, όταν συντρέχουν σε αυτό κοινωνικές, πολιτισμικές και ψυχολογικές διαδικασίες μετασχηματισμού του λίμπιντο.
Είναι αναπόφευκτη η διαδικασία της γέννησης, γιατί ο μετασχηματισμός της δημιουργικής ενέργειας γίνεται μέσα μας, γεμίζει τα όνειρά μας και τις φαντασιακές δημιουργικές διεγέρσεις μας. Αυτό που μεταλλάσσεται, αυτό που μεταστοιχειώνεται στα όνειρα και τη δημιουργική φαντασία, γίνεται αναπόφευκτα πράξη. Ασυνείδητη πράξη ή εκούσια πράξη, δηλαδή εθελοντικό έργο.
Είναι στο χέρι της ανθρωπότητας ή να παρασυρθεί ασυνείδητα από το ρεύμα της βασικής αυτής ζωικής ενέργειας, εκεί που θα την οδηγήσει μέσω των μηχανισμών ατομικής μεταστοιχείωσης ή να αναλάβει συνειδητά αυτόν τον μετασχηματισμό και τη δημιουργική μετουσίωση της ενέργειας συμμετέχοντας σε δημιουργικές πράξεις, τελώντας δημιουργικές πράξεις αφεαυτού, σχεδιάζοντας και εκτελώντας δημιουργικά το όνειρό μας για έναν καλύτερο κόσμο.
Η συνειδητή επιλογή
Η κατανόηση της διαδικασίας με την οποία μετασχηματίζεται η δημιουργική ενέργεια σε πράξη μας κάνει πιο συνειδητούς σε σχέση με αυτή τη θεατρική σκηνή που ονομάζεται πεζά καθημερινότητα. Γινόμαστε ικανοί να αναλάβουμε εκείνους τους ρόλους που οδηγούν το εξελικτικό δράμα στην κορύφωση και την τελική του λύτρωση. Με λίγα λόγια, ακολουθούμε τα μονοπάτια του πρώτου ήρωα που έκλεψε τη φωτιά και έφτιαξε πολιτισμό για τους γύρω του και το μονοπάτι προς την ατομική του πνευματική εξέλιξη.
Αυτή είναι η ουσία του αναλυτικού έργου, μέσω του οποίου επιχειρεί ο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ να μας κάνει γνωστή την πρωταρχική δύναμη που κινεί τη ζωή, τα ατομικά και συλλογικά νήματα του πολιτισμού, και πέρα από οποιονδήποτε στείρο επιστημονισμό προσπαθεί να βάλει τα πράγματα μέσα σε μια γυάλα, η ανάλυσή του είναι ανάλυση για αυτό που βιώνουμε στην καθημερινότητα, αλλά και τις πραγματικές μας δυνατότητες ως ψυχοειδείς μηχανισμοί μεταστοιχείωσης της βασικής δύναμης σε ζωή, δημιουργία και πολιτισμό[9].
Παραπομπές
[1] Nelson, Randy J. An Introduction to Behavioral Endocrinology (2005). Sunderland: Sinauer Associates. ISBN 0-87893-617-3
[2] Όρος τον οποίο εισήγαγε ο Ιταλός ψυχαναλυτής Εντουάρντο Βάις το 1935, αντιπροσωπευτικό της ενέργειας και του ενστίκτου του θανάτου. Βλ. International Journal of Psycho-Analysis (1953) Vol 23 σ. 74.
[3] Beugnet M. - Schmid M., Proust at the Movies (2004) σ. 194.
[4] Joseph Campbell στο Margery Hourihan, Deconstructing the Hero (1994) σ. 22.
[5] Ριγκ Βέντα (3:9.5)
[6] Hartley Burr. Alexander, The Mythology of All Races. Vol 10: North American. Boston, 1916.
[7] Westervelt, W.D. Legends of Maui – a Demigod of Polynesia, and of His Mother Hina. Honolulu, 1910, κεφ. 5.
[8] Ενώχ 8:1-3a.
[9] Γιουνγκ, Καρλ Γκούσταβ, Η Ψυχολογία του Ασυνείδητου, (2011) Ιάμβλιχος, Αθήνα.
K.K.
Τούτη τη δύναμη που η λαμπρή διάνοια του Φρόιντ προσδιόρισε στην ερωτική δύναμη, στην ενέργεια του ερωτισμού και εκεί συγκέντρωσε τις δημιουργικές και τις καταστροφικές της δυνατότητες, καθώς ο έρωτας, να θυμίσουμε, για τον ψυχολόγο είναι μια πράξη θανάτου και εγκατάλειψης του εαυτού, ο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ, θεώρησε πως δεν μπορεί να περιοριστεί στην ερωτική πράξη, στον ανθρώπινο ερωτισμό και τους συμβολισμούς του. Παρατήρησε επίσης πως συνδέεται με μια διαδικασία εσωτερικών μετασχηματισμών, που εκδηλώνονται καθημερινά στα όνειρά μας, την ψυχική μας διάθεση και την τέχνη.
Το λίμπιντο, λοιπόν, είναι η κατευθυντήρια δύναμη της προσωπικότητας. Είναι μια βιολογική ζωική ενέργεια που συγκεντρώνεται όταν χρειάζεται να επιλυθούν διαφορετικά προβλήματα της καθημερινότητας, όταν επίσης χρειάζεται το ανθρώπινο πλάσμα να δημιουργήσει. Για τον Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ, το λίμπιντο είναι η δημιουργική δύναμη ζωής που οδηγεί σε μια διαρκή ψυχολογική ανάπτυξη του ατόμου, όταν ασχολούμαστε με δραστηριότητες όπως ο έρωτας, ο ύπνος, η μελέτη, το περπάτημα και η ομιλία. Όλες αυτές οι καθημερινές ανάγκες απαιτούν ενέργεια και το λίμπιντο είναι η δεξαμενή της ενέργειας για όλες τις φυσικές, ψυχολογικές και πνευματικές ανάγκες μας. Ενώ για τον Φρόιντ το λίμπιντο είναι η βασική σεξουαλική επιθετική δύναμη ή ενέργεια, για τον Γιουνγκ η ενέργεια του libido είναι η ενέργεια που απαιτείται για το σύνολο της ζωής, όχι κατʼ ανάγκη περιορισμένη στο σεξ και την επιθετικότητα.
Το συμβολικό επίπεδο
Τούτη η βασική ενέργεια, την οποία συμβολίζει ο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ με τον ήλιο σε όλα τα επίπεδα της συμβολικής του έκφρασης είναι ανεξάρτητη από την ατομική έκφραση. Ενυπάρχει στο άτομο, αλλά και είναι διάχυτη στο σύμπαν ως περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Είναι τόσο ανεξάρτητη από την ατομική μας ύπαρξη όσο και ο ήλιος που προσπαθούμε να κοιτάξουμε κατάματα, αναγνωρίζοντας ενδόμυχα μια συγγένεια με τη βασική βιολογική αιτία της ύπαρξής μας.
Δεν υπάρχει ήλιος; Δεν υπάρχει ζωή. Δεν υπάρχει φωτιά; Δεν υπάρχει πολιτισμός. Ωστόσο, στο μυθικό του παρελθόν ο άνθρωπος κρύβει μια προμηθεϊκή λάμψη. Καθοδηγημένος σωστά από το βασικό ένστικτο της ζωής έκλεψε τη φωτιά από τους θεούς χτίζοντας τη βασική αλληγορία που φωτίζει το μονοπάτι της ατομικής του εξέλιξης. Η πράξη της κλοπής και της οικειοποίησης της θεϊκής δύναμης, του tabu, αυτού που είναι απαγορευμένο για τον άνθρωπο είναι μια πράξη εξέγερσης, προς την κατεύθυνση της ηρωικής περιπέτειας.
Στη Ριγκ Βένταο ήρωας Ματαρίσβαν ανέκτησε τη φωτιά που ήταν κρυμμένα από την ανθρωπότητα[5]. Ένα άλλο παράδειγμα από την ελληνική μυθολογία είναι ο Προμηθέας. Σε ένα μύθο των Αλγκονκίν ο Λαγός έκλεψε για τον άνθρωπο τη φωτιά από ένα γέροντα και τις δύο κόρες του[6]. Με τη σειρά του ο Μάουι, στον Πολυνησιακό μύθο, έκλεψε τη φωτιά για το ανθρώπινο γένος από τους Μάντεν[7], ενώ στο βιβλίο του Ενώχ οι πεπτωκότες άγγελοι και ο Αζαζήλ διδάσκουν το ανθρώπινο γένος να χρησιμοποιεί τα εργαλεία και τη φωτιά[8]. Η εγκατάλειψη της ασφάλειας της κοινωνικής μήτρας, του ασφαλούς περιβάλλοντος μέσα στο οποίο αναπτυσσόμαστε, για την επίτευξη ενός άθλου, άρα της προώθησης της κοινωνίας σε ένα επίπεδο μετασχηματισμού και εξέλιξης, παράγεται εξαιτίας μιας ώθησης, της ώθησης του libido. Του ατομικού libido που μας οδηγεί σε καθημερινές υπερβάσεις, ακόμα και όταν όλα γύρω μας φαινομενικά γκρεμίζονται. Άλλωστε αυτή είναι και η μεγάλη ελπίδα πίσω από το φαινόμενο της παρακμής και του θανάτου. Η γέννηση σε ένα άλλο υψηλότερο επίπεδο. Το libido είναι εκεί, για να μας θυμίζει ότι η ανθρωπότητα δεν είναι μόνη και απροστάτευτη, έτσι όπως πιστεύει συνήθως μέσα στην γκριζάδα και την απελπισία που της γεννούν εξωγενείς δυνάμεις.
Η γονεϊκή δύναμη του ήλιου, η θεραπευτική δύναμη και η ενέργεια της φλόγας είναι πάντα παρούσα. Ενεργεί στον χώρο του ασυνείδητου και παράγει νέες ωθήσεις, νέους άθλους για να κατακτήσουμε, νέα ζεστασιά για να νιώσουμε πως δεν είμαστε μόνοι αλλά τμήμα μιας συνολικής διαδικασίας μετασχηματισμού. Και τούτο έχει σήμερα παρά ποτέ πολύ μεγάλη σημασία.
Ο ρόλος της ενέργειας του libido στη σύγχρονη εποχή
Για μην είμαστε, λοιπόν, κοντόφθαλμοι, θα έπρεπε ως ανθρώπινες υπάρξεις, ως τμήματα ενός πολιτισμικού συστήματος, ως απλοί πολίτες μιας κοινωνίας που δοκιμάζεται να περιμένουμε πολύ σύντομα απʼ ό,τι δείχνουν οι περιστάσεις τη χαραυγή ενός διαφορετικού μέλλοντος. Πιθανώς, θα εκπλαγούμε από το πόσο διαφορετικό μπορεί να αποδειχθεί αυτό το μέλλον, γιατί η τάση αυτής της βασικής ζωικής ενέργειας είναι προς την κατεύθυνση της δημιουργίας και του φωτός, όταν συντρέχουν σε αυτό κοινωνικές, πολιτισμικές και ψυχολογικές διαδικασίες μετασχηματισμού του λίμπιντο.
Είναι αναπόφευκτη η διαδικασία της γέννησης, γιατί ο μετασχηματισμός της δημιουργικής ενέργειας γίνεται μέσα μας, γεμίζει τα όνειρά μας και τις φαντασιακές δημιουργικές διεγέρσεις μας. Αυτό που μεταλλάσσεται, αυτό που μεταστοιχειώνεται στα όνειρα και τη δημιουργική φαντασία, γίνεται αναπόφευκτα πράξη. Ασυνείδητη πράξη ή εκούσια πράξη, δηλαδή εθελοντικό έργο.
Είναι στο χέρι της ανθρωπότητας ή να παρασυρθεί ασυνείδητα από το ρεύμα της βασικής αυτής ζωικής ενέργειας, εκεί που θα την οδηγήσει μέσω των μηχανισμών ατομικής μεταστοιχείωσης ή να αναλάβει συνειδητά αυτόν τον μετασχηματισμό και τη δημιουργική μετουσίωση της ενέργειας συμμετέχοντας σε δημιουργικές πράξεις, τελώντας δημιουργικές πράξεις αφεαυτού, σχεδιάζοντας και εκτελώντας δημιουργικά το όνειρό μας για έναν καλύτερο κόσμο.
Η συνειδητή επιλογή
Η κατανόηση της διαδικασίας με την οποία μετασχηματίζεται η δημιουργική ενέργεια σε πράξη μας κάνει πιο συνειδητούς σε σχέση με αυτή τη θεατρική σκηνή που ονομάζεται πεζά καθημερινότητα. Γινόμαστε ικανοί να αναλάβουμε εκείνους τους ρόλους που οδηγούν το εξελικτικό δράμα στην κορύφωση και την τελική του λύτρωση. Με λίγα λόγια, ακολουθούμε τα μονοπάτια του πρώτου ήρωα που έκλεψε τη φωτιά και έφτιαξε πολιτισμό για τους γύρω του και το μονοπάτι προς την ατομική του πνευματική εξέλιξη.
Αυτή είναι η ουσία του αναλυτικού έργου, μέσω του οποίου επιχειρεί ο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ να μας κάνει γνωστή την πρωταρχική δύναμη που κινεί τη ζωή, τα ατομικά και συλλογικά νήματα του πολιτισμού, και πέρα από οποιονδήποτε στείρο επιστημονισμό προσπαθεί να βάλει τα πράγματα μέσα σε μια γυάλα, η ανάλυσή του είναι ανάλυση για αυτό που βιώνουμε στην καθημερινότητα, αλλά και τις πραγματικές μας δυνατότητες ως ψυχοειδείς μηχανισμοί μεταστοιχείωσης της βασικής δύναμης σε ζωή, δημιουργία και πολιτισμό[9].
Παραπομπές
[1] Nelson, Randy J. An Introduction to Behavioral Endocrinology (2005). Sunderland: Sinauer Associates. ISBN 0-87893-617-3
[2] Όρος τον οποίο εισήγαγε ο Ιταλός ψυχαναλυτής Εντουάρντο Βάις το 1935, αντιπροσωπευτικό της ενέργειας και του ενστίκτου του θανάτου. Βλ. International Journal of Psycho-Analysis (1953) Vol 23 σ. 74.
[3] Beugnet M. - Schmid M., Proust at the Movies (2004) σ. 194.
[4] Joseph Campbell στο Margery Hourihan, Deconstructing the Hero (1994) σ. 22.
[5] Ριγκ Βέντα (3:9.5)
[6] Hartley Burr. Alexander, The Mythology of All Races. Vol 10: North American. Boston, 1916.
[7] Westervelt, W.D. Legends of Maui – a Demigod of Polynesia, and of His Mother Hina. Honolulu, 1910, κεφ. 5.
[8] Ενώχ 8:1-3a.
[9] Γιουνγκ, Καρλ Γκούσταβ, Η Ψυχολογία του Ασυνείδητου, (2011) Ιάμβλιχος, Αθήνα.
K.K.
ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ