Η Μεγάλη Μητέρα , η αλλιώς Μητέρα Γη είναι ένα μητριαρχικό αρχετυπικό μοντέλο που επαναλαμβάνεται σε όλες σχεδόν τις παραδόσεις.
Σύμφωνα με τη θεωρία του Γιουνγκ το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας - Θεάς είναι βαθιά ριζωμένο στον ανθρώπινο νου ακόμα και πριν την κύηση.
Συνήθως τη συναντάμε σε τρεις βασικές μορφές - ως Παρθένο, ως Μητέρα και ως Γριά - και ανάλογα με τη μορφή που έχει συμβολίζει την αγνότητα, τη γονιμότητα, τη σοφία.
Υπάρχει πολυάριθμες δοξασίες, μύθοι και παραδόσεις, που σχετίζονται με τη γη, τις θεότητές της και το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας.
Η Μεγάλη Μητέρα στις παραδόσεις του κοσμογονικού ζεύγους είναι η σύντροφος, η θηλυκή όψη που γονιμοποιείται με τρόπο θαυματουργό ή μη και γεννά, αποκαλύπτει τα σιτηρά, τους καρπούς και όλα τα γεννήματα της γης.
Ο Τζέιμς Φρέιζερ ο συγγραφέας του «Χρυσού Κλώνου» και εκείνοι που επηρέασε, όπως ο Ρόμπερτ Γκρέιβς και η Μαρίγια Γκιμπούτας, ανέπτυξαν τη θεωρία ότι όλες οι θεότητες της Ευρώπης και της αιγαιακής λεκάνης προήλθαν από μία προ-ινδοευρωπαϊκή ή πρωτο-ινδοευρωπαϊκή θεότητα της νεολιθικής μητριαρχίας.
Ως θεμέλιο της θεωρίας της έθεσε την ανακάλυψη ειδωλίων με ασυνήθιστες υπερβολές σε διάφορους πολιτισμούς της προϊστορικής Ευρώπης, τα οποία εκείνη ονόμασε ειδώλια γονιμότητας και τους απέδωσε τις λειτουργίες της αναπαραγωγής, της γαλούχησης και της αύξησης της ζωής. Τα παραδείγματά της άντλησε τόσο από τον Πολιτισμό του Σέσκλου (Αχίλλειον: Φάση 3, Θεσσαλία), όσο και από τον πολιτισμό Βίντσα και τον πολιτισμό Στάρτσεβο.
Οι θεωρίες των Φρέιζερ, Γκρέιβς και κύριως της Γκιμπούτας προκάλεσαν διχογνωμίες και αμφισβητήθηκαν εντόνως, ιδιαίτερα από τον Πήτερ Ούκο (Peter Ucko), καθηγητή της συγκριτικής αρχαιολογίας, ο οποίος χαρακτήρισε τα προϊστορικά ειδώλια θηλυκών θεοτήτων -όπως η Αφροδίτη του Βίλεντορφ- είτε παιδικά παιχνίδια ή φυλακτά συμπαθητικής μαγείας.
Στην Αρχαία Ελλάδα, η Δήμητρα ήταν η Θεά της Μητέρας Γης. Κατά την παράδοση, οι γυναίκες, μοιράζονταν ίση δύναμη και δικαιώματα με τους άνδρες, και κρατούσαν στα χέρια τους τα κλειδιά της αιώνιας ζωής.
Η Δήμητρα (Γη-Μήτηρ) εμφανίζεται ως Μητέρα με κόρη την Περσεφόνη. Θεά της Φύσης, της γεωργίας, της γονιμότητας και της κυκλικής αναγέννησης, δίδαξε τα μυστήρια του θανάτου και της αναγέννησης. Η Δήμητρα ήταν ο Νόμος της ζωογόνου ιδιότητας της ύλης της Γης, αλλά και της πνευματικής καλλιέργειας, αφού ο άνθρωπος έχει ανάγκη την πνευματική του φύση, για να αποδώσει σε φυσικό πεδίο το παραγωγικό του έργο.
Στην αρχαιοελληνική παράδοση έχουμε επίσης την Ρέα. Η Ρέα ήταν μητέρα του θεού Δία. Η ίδια ήταν Τιτανίδα. Ήταν γυναίκα και αδελφή του τιτάνα Κρόνου. Δίπλα στον Κρόνο καθόριζε τη ροή των πραγμάτων (Ρέα = αυτή που ρέει), καθόριζε μέσα στο βασίλειο του Κρόνου-Χρόνου την κίνηση και τη διαδοχή. Αργότερα, έγινε η θεά της γονιμότητας και από τα σπλάχνα της βγήκαν οι πρώτοι Ολύμπιοι θεοί, Εστία, Δήμητρα, Ήρα, Άδης, Ποσειδώνας, Δίας.
Σύμφωνα με την Ινδική μυθολογία στον υλικό κόσμο κυβερνά η Θεά Σάκτι. Είναι η δημιουργική δύναμη που γεννά τον κόσμο των φαινομένων. Η λέξη sakti ετυμολογείται από την σανσκριτική λέξη sak που σημαίνει ενέργεια, δύναμη , ικανότητα.
Η αρχαία τευτονική θεά Χέρθα (Γη) ήταν παρθένος και έμεινε έγκυος από το επουράνιο πνεύμα (τον Ουρανό). Η μορφή της, ως βρεφοκρατούσα, υπήρχε σε πολλά ιερά άλση στη Γερμανία.
Στην παράδοση των Κελτών, είναι η Φρέγια. Φρέγια στα αρχαΐζοντα νορβηγικά σημαίνει «η κυρία» , θηλυκός ηγέτης. Ήταν η θεά της οικειότητας και τα δάκρυά της ήταν χρυσά. Ήταν επίσης θεά της αγάπης, του σεξ και της θελκτικότητας και έγινε μία από τις πιο δημοφιλείς θεές.. Η Φρέγια (Freyja), αδερφή του Φρέιρ και κόρη του Νγιορντ συνήθως περιγράφεται ως η θεά της γονιμότητας. Σύμβολό της ήταν ένα περιδέραιο από κεχριμπάρι το Μπροσινγκάμεν, σύμβολο νεανικότητας και φρεσκάδας για κάθε γυναίκα, αλλά και του γάμου.
Μία ακόμη κέλτικη θεά είναι η Danu, Anu, ή Dana, η μητέρα θεά Γη , που τιμήθηκε με διάφορα ονόματα από την Ανατολική Ευρώπη στην Ιρλανδία. Η μυθολογία που την περιβάλλει ήταν αντιφατική σε ένα βαθμό. Ενδεχομένως πρόκειται για μια θεά της γονιμότητας, της σοφίας, και του ανέμου, που πιστεύεται ότι είχε θηλάσει τους θεούς.
Στην αρχαία Αίγυπτο, θεά Μητέρα είναι η Ίσις. Η εικόνα της Ίσιδας ως Μητέρας του Κόσμου, είναι μια από τις πιο χαρακτηριστικές της Θεάς. Πάνω της είναι τοποθετημένα όλα τα κύρια σύμβολα της Θηλυκής Αρχής. Πίσω από το κεφάλι της διακρίνεται ένας ουροβόρος όφις, σύμβολο της αέναης λειτουργίας των νόμων του Σύμπαντος, αλλά και του ίδιου του Σύμπαντος που τρέφεται από τον εαυτό του. Στεφανώνεται από φύλλα ελιάς, κορώνα της Βασίλισσας της Φύσης. Πάνω από το κεφάλι της προβάλλουν τρία κέρατα της Αμάλθειας, που περιέχουν τα απεριόριστα αγαθά της Φύσης. Στο αριστερό αυτί έχει σαν σκουλαρίκι το σύμβολο της Σελήνης και στο δεξί του Ήλιου. Η θέση τους είναι ενδεικτική της πολικότητας, αριστερά το δεκτικό, παθητικό στοιχείο, δεξιά το ενεργητικό. Το δεξί της στήθος καλύπτεται από ένα τσαμπί σταφύλια και το αριστερό από ένα δεμάτι στάχυα, συμβολίζοντας έτσι την πηγή της τροφής κάθε πλάσματος. Η ζώνη στη μέση της έχει μια τετράγωνη χάλκινη πόρπη, ενδεικτική των Τεσσάρων Στοιχείων. Η σημειολογία της είναι ιδιαίτερα πλούσια και σημαντική.
Στον Σιντοϊσμό η θεότητα θεωρείται θηλυκό κάμι και φέρει το όνομα Ιτσικισίμα-χίμε-νο-μικότο.
Στην Κίνα, η Μητέρα Θεά εμφανίζεται ως Βαγκ-Μου και είναι το αντίστοιχο για τη Ρέα-Κυβέλη-Αφροδίτη.
Πολλοί ιστορικοί της θρησκείας υποστηρίζουν ότι τους αιώνες κατά τους οποίους διαμορφωνόταν ο Χριστιανισμός υιοθέτησε και μεταμόρφωσε χαρακτηριστικά θρησκευτικών παραδόσεων που προηγήθηκαν ή/και χρειάστηκε να ανταγωνιστεί.
Η απόδοση τιμών στο πρόσωπο της Μαρίας (Παναγία) της Καινής Διαθήκης, της μητέρας του Ιησού Χριστού, αποτελεί μεταγενέστερη δογματική εξέλιξη που περιέλαβε στοιχεία προηγούμενων θηλυκών θεοτήτων.
Ως «μητέρα του Θεού» και «Θεοτόκος» ενσωμάτωσε στοιχεία θηλυκών θεοτήτων που επί χιλιετίες πιστευόταν ότι συντηρούσαν τους επαναλαμβανόμενους εποχικούς κύκλους θανάτου και αναγέννησης. Ήδη πριν από τον 6ο αιώνα, αποδόθηκαν στη Μαρία χαρακτηριστικά όπως η αειπαρθενία, η οποία ήδη ίσχυε για την Αθηνά και την Άρτεμη, και η θέση της «βασίλισσας του ουρανού» και της «μεσολαβήτριας» υπέρ της ανθρωπότητας, όπως συνέβαινε με την ευρέως διαδεδομένη λατρεία της Ίσιδος.
Γυναίκα και θηλυκή αρχή λοιπόν, δια μέσω των αιώνων, στην θεϊκή της αποστολή, την μητρότητα!
